Өмір – адам үшін Жаратқанның тамаша сыйы мен таңқаларлық сыны. Тірліктің тәттісіне тойымсыз пенде жалғанның жалтырағына масаттанып, оның усойқы шырмауығына қалай шырмалып, шырғалаңға түскенін де білмей қалады. Атақ-абырой, шен-шекпен, бақыр-байлық, дүние-думанда да қанағат қадір екенін ұмытып, у ішеді де, естен танады. Орынсыз өкпелеп, текке тіл безеп, жанын шырылдата жанталасып, даңғой дарақыланып, беймаза күй кешеді. Басқа қонған бақ пен қолда бардың бағасын білмей, тағы да у ішеді де, сары уайымға салынады. Шіркін, осы ушыққан дертке шипа боларлық ем-дәр у бар ма екен?! Тірліктің «алқындысынан» тым құрыса қас-қағым сәтке ес жиып, жүрегіміздің соғысына құлақ қойып, оның айтар сырын тыңдап көрелікші.
Жүректі мазалаған бұл ойлар ескінің естелігі немесе болашақтың болжамы емес, заманға өзіндік, өзгеше заманауи көзқарас. Сағыныш та емес, қиял да емес, заман мен замандас туралы ой, оларды жаңаша танып, жете түсінуге талпынған жүректің сыры. Кезінде ақын Мұқағали Мақатаев:
«Мен іздеген нұр-бақыт,
ұстатпаса, зуласын.
Тек жүрегім бір уақыт,
Жүксіз қарап тұрмасын.
Жүрек болып туғасын...»,
деп қазақ жырының жүрекке жүгінгенін өзінің өлең жолдарында көркем өре отырып «Соғады жүрек» атты туындысын дүниеге әкеліп еді.
Иә, жүрек болып туғасын... жанады, өмірді жан-тәнімен сүйеді, сағынады, еске алса, жабығады да жұбанады. Ал, өмір маусымдарын зерделесек, «Көктем-жүрек» – балауса шақ, «Жаз-жігер» – нағыз қамал алып, орда бұзар кезең, «Күз-ақыл» – ата атанып, бәйгеге қосқан жүйрігіңнің тізгінін тартар тұс. Соның бәрінен сүрініп жүріп те сергек өткен адам үшін немере сүйіп, ұрпақ қызығына ағыл-тегіл шаттанатын және оларға ақ батаңмен ақжол тілейтін мәуелі маусым – «Қыс-парыздың» да орны ерекше-ау! Бірақ, Көктемің – жырлы, Жазың – бәйгелі, Күзің – сырлы, ал Қысың – сабырлы болсын десең, сол есею кезеңдерінің алмасқан сәттерін дер кезінде жазбай аңдап, соған лайық мінез таныта білсек, қандай! Жалғанның оп-оңай жазым етер алдамшы «қызығына» босқа малданып, текке арамтер болмай, өзіңнің жас пен жасамыс, егде мен еңкейген жылдарыңның әрқайсысының бағасын біліп, қадір-қасиетіңді жоғалтпау ләзім шығар.
«Атысу, аңдысу мен таласудың,
Санасу, табысу мен жарасудың,
Мінезін мынау а ң
Білсем деп құпиясын аласұрдым...»
(М. Мақатаев, сонда).
Тірліктің тәтті ұйқы мен ашкөз қомағайлықтан, яғни өзіңді-өзің еркін меңгеріп, ерік-жігеріңді билей алмаудан асқынатын әсіре «қызылы» мен әзәзіл ләззатына салынып, көрсеқызарлық, құмарлық, мансапқорлық, дүниеқоңыздық сияқты сырқатына шалдықсаң-ақ, шектен көп шекер де «У» - ға айналып, тірідей «жерлеп» тынады. Сондықтан адам рухы асқақ болып, тән оның құлы ретінде қызмет етсе, шіркін! Керісінше жағдайда, пенденің хайуаннан айырмасы, фәниде мән-мағынасы жоқ. Кемеңгер Шәкәрім қажы айтпақшы: «Тән – терезе, ой қожасы; оймен анық байқасаң» немесе «жан қожа тәнге, тән құлы; еріксіз айдап жүр демек».
Жан адамды жүрек арқылы билейді. Жүрек аса сезімтал: көреді, естиді, сөйлейді және талдайды, зерделейді, түйіндейді, шешім қабылдайды. Жүрек сезім пернесі арқылы тыныстайды және өз әмірін тағы да сол сезім құдіреті арқылы жеткізеді. Ал, сезімнің дүр қасиетін бір сөзбен айтып жеткізу мүмкін бе?! Көк жүзінен себезгілеген сәуледей жарқын, самал сүйген гүлдей нәзік, телегей теңіздей тұңғиық, кеңістіктей шексіз де шетсіз ол... нәзік, мөлдір, терең, сыршыл, жүйрік, намысшыл және мейірімді, қатал, аса кешірімшіл. Себебі, ол алғыр, адал, сабырлы, жанашыр, батыр, зерделі, өкпешіл, аса әділетті.
Жүректен туса солай, жүректерге жетеді. Қуантады, ренжітеді, толғантады, тебірентеді. Маңдайыңды, тіпті тасқа ұрғыза отырып та үйретеді, үлгі етеді. Сезім сөлін сезіне алсаң, көгінде шарықтап, тереңінде тебірене алсаң, «өмір» деп, лүпіл қаққан жүрек тілін түсіне алсаң, адам деген атты ардақтай алсаң, үкілеп, үміт артады. Алға мақсат қоясың, арман қанатында қалықтап, шыныға түсесің, адам боп өтуді аңсайсың. Егер сезім селкеу тартса, сөзде салмақ, істе қадір, тірлікте мағына қалмайды. Адамға тән асыл қасиеттерді азырқанып, оларды нағыздандырмақ болып нағыз адам, жаңа адам, нағыз батыр, нағыз ғалым, нағыз туыс, тіпті мөлдір махаббат, т.с.с. іздеп әлекке түсетініміз де сол адами құндылықтардың сұйылған татымсыз сиқы ғана. Шындығында, адам мен оған тән адами қасиеттер – ешқандай қосымшасыз-ақ асқақ.
Сезім – қатал. Шынайы болған соң солай. Найзағайдай жарқылдайды, жаныңды шүберекке түйесің. Жүректен туған соң солай. Сене тұрып, сүйе тұрып алдансаң. Аянбайды ол. Небір қатыгез қару-жарақ та, зәрлі зілзала да оның жанында түкке тұрмайды. Ештеңені бүйім көрмейді. Сезім наласы жойқын. Назаланған жүрекке де, жазаланған жүрекке де – жантәсілім. Жарады, жарылады. Жалын жүрек күрт суынса – күлпарша. Жүректегі жарылысқа тең келетін ешқандай қуат жоқ.
Сезім – сабыр екен... сарыуайымға салынбай, сабыр табу да рухқа тәуелді-ау!
Bağlayıcılar sintaktik vəzifələrinə görə tabesizlik və tabelilik bağlayıcılarına bölünür. Tabesizlik bağlayıcıları sade cümləni həmcins üzvlərini və tabesiz mürəkkəb cümləni əmələ gətirən sadə cümlələri əlaqələndirməklə yanaşı, onlar arasında müxtəlif məna münasibətlərini də ifadə edir.
Tabesizlik bağlayıcılarının mənaca aşağıdakı növləri vardır:
1 Birləşdirmə bağlayıcıları: və, ilə (-la). Məsələn, Onun oxumaq və yazmağa çox böyük həvəsi vardı. Orxanla Rəşad gördükləri işdən məmnun idilər.
Və bağlayıcısı həm sadə cümlənin həmcins üzvlərini, həm də tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəflərini bir- birinə bağlayır. Məsələn, Biz olimpiadada qalib gəldık və müəlllimlərimiz bu qalibiyyətimizə çox sevindi ( tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəfləri arasında işlənmişdır). Hüseyn və Uğur qardaşdırlar
İlə (-la) bağlayıcısı isə yalnız sadə cümlənin həmcins üzvlərini bir – birinə bağlayır. Məsələn, Sənlə mən bu işin öhdəsindən gələ bilərik. Kitabla dəftəri stolun üzərindən götür.
İlə bağlayıcısıvə ilə qoşması omonimdir. Bunları birbirindən fərqləndirmək üçün bilmək lazımdır ki, və bağlayıcısı həmişə ilə bağlayıcısının yerində işlənə bilir. İlə bağlayıcısını vergüllə də əvəz etmək mümkündür, yəni bu bağlayıcının yerində vergül də işlənə bilər. Məsələn, Xeyir ilə şər qardaşdır. İlə qoşmasını isə və bağlayıcısı ilə əvəz etmək olmur. Məsələn, Sabah səninlə görüşməliyəm.
Qarşılaşdırma bağlayıcıları: amma, ancaq, lakin, fəqət, halbuki, isə. Bu bağlayıcılar iki zidd anlayışı bildirir. Məsələn, Mən də iştəyirdim, amma getməyəcəm. Guya ki əhvalatı bilmirsən, halbuki hər şeydən xəbərdarsan. Mən ərəbəm, ancaq həqiqəti dana bilmərəm.
Amma, ancaq, lakin, halbuki bağlayıcılarından əvvəl vergül qoyulur.
Bölüşdürmə bağlayıcıları: ya, ya da, ya da ki, gah, gah da, gah da ki, və ya, yaxud, və yaxud, istər, istərsə də və s. Məsələn, Gah yeriyirdik, gah dayanırdıq. Ya dərsi diqqətlə dinlə, ya dda sinifdən çıx. İstər gənclərin, istərsə də yaşlıların bu mövzuya böyük həvəsi vardı.
Cqmlədə təkrar olunan gah, ya bağlayıcılarının ikinci hissəsindən əvvəl vergül qoyulur.
İştirak bağlayıcıları: həm, həm də, həm də ki, da, də, həmçinin, habelə, o cümlədən, hətta, o sıradan və s. Məsələn, İnsanın həm zahiri, həm daxili gözəl olmalıdır. Hamı, hətta Sevinc də gəlmişdi. Günel də, Ülviyyə də sevinirdi. Bizdə Banuçiçək adı da var. İclasda şairlər, yazıçılar, müəllimlər, habelə tələbələr də iştirak edirdilər. Cümlədə təkrar olunan həm bağlayıcısının ikinci hissəsindən əvvəl, da də bağlayıcısından sonra vergül qoyulur. Cümlənin içərisində olan hətta, habelə, həmçinin, o cümlədən bağlayıcısndan əvvəl vergül işlənir.
Qeyd: İsmin yerkik hal şəkilçisi olan – da2 ilə da, də bağlayəcəsə oxşardır. İsmin yerlik hal şəkilçisi olan – da2 sözlərə bitişik yazılır, vurğulu olur. Məsələn, məndə, kitabda, otaqda, həyətdə və s. Da, də bağlayıcısı isə vurğusuz olur və ayrı yazılır.
Өмір – адам үшін Жаратқанның тамаша сыйы мен таңқаларлық сыны. Тірліктің тәттісіне тойымсыз пенде жалғанның жалтырағына масаттанып, оның усойқы шырмауығына қалай шырмалып, шырғалаңға түскенін де білмей қалады. Атақ-абырой, шен-шекпен, бақыр-байлық, дүние-думанда да қанағат қадір екенін ұмытып, у ішеді де, естен танады. Орынсыз өкпелеп, текке тіл безеп, жанын шырылдата жанталасып, даңғой дарақыланып, беймаза күй кешеді. Басқа қонған бақ пен қолда бардың бағасын білмей, тағы да у ішеді де, сары уайымға салынады. Шіркін, осы ушыққан дертке шипа боларлық ем-дәр у бар ма екен?! Тірліктің «алқындысынан» тым құрыса қас-қағым сәтке ес жиып, жүрегіміздің соғысына құлақ қойып, оның айтар сырын тыңдап көрелікші.
Жүректі мазалаған бұл ойлар ескінің естелігі немесе болашақтың болжамы емес, заманға өзіндік, өзгеше заманауи көзқарас. Сағыныш та емес, қиял да емес, заман мен замандас туралы ой, оларды жаңаша танып, жете түсінуге талпынған жүректің сыры. Кезінде ақын Мұқағали Мақатаев:
«Мен іздеген нұр-бақыт,
ұстатпаса, зуласын.
Тек жүрегім бір уақыт,
Жүксіз қарап тұрмасын.
Жүрек болып туғасын...»,
деп қазақ жырының жүрекке жүгінгенін өзінің өлең жолдарында көркем өре отырып «Соғады жүрек» атты туындысын дүниеге әкеліп еді.
Иә, жүрек болып туғасын... жанады, өмірді жан-тәнімен сүйеді, сағынады, еске алса, жабығады да жұбанады. Ал, өмір маусымдарын зерделесек, «Көктем-жүрек» – балауса шақ, «Жаз-жігер» – нағыз қамал алып, орда бұзар кезең, «Күз-ақыл» – ата атанып, бәйгеге қосқан жүйрігіңнің тізгінін тартар тұс. Соның бәрінен сүрініп жүріп те сергек өткен адам үшін немере сүйіп, ұрпақ қызығына ағыл-тегіл шаттанатын және оларға ақ батаңмен ақжол тілейтін мәуелі маусым – «Қыс-парыздың» да орны ерекше-ау! Бірақ, Көктемің – жырлы, Жазың – бәйгелі, Күзің – сырлы, ал Қысың – сабырлы болсын десең, сол есею кезеңдерінің алмасқан сәттерін дер кезінде жазбай аңдап, соған лайық мінез таныта білсек, қандай! Жалғанның оп-оңай жазым етер алдамшы «қызығына» босқа малданып, текке арамтер болмай, өзіңнің жас пен жасамыс, егде мен еңкейген жылдарыңның әрқайсысының бағасын біліп, қадір-қасиетіңді жоғалтпау ләзім шығар.
«Атысу, аңдысу мен таласудың,
Санасу, табысу мен жарасудың,
Мінезін мынау а ң
Білсем деп құпиясын аласұрдым...»
(М. Мақатаев, сонда).
Тірліктің тәтті ұйқы мен ашкөз қомағайлықтан, яғни өзіңді-өзің еркін меңгеріп, ерік-жігеріңді билей алмаудан асқынатын әсіре «қызылы» мен әзәзіл ләззатына салынып, көрсеқызарлық, құмарлық, мансапқорлық, дүниеқоңыздық сияқты сырқатына шалдықсаң-ақ, шектен көп шекер де «У» - ға айналып, тірідей «жерлеп» тынады. Сондықтан адам рухы асқақ болып, тән оның құлы ретінде қызмет етсе, шіркін! Керісінше жағдайда, пенденің хайуаннан айырмасы, фәниде мән-мағынасы жоқ. Кемеңгер Шәкәрім қажы айтпақшы: «Тән – терезе, ой қожасы; оймен анық байқасаң» немесе «жан қожа тәнге, тән құлы; еріксіз айдап жүр демек».
Жан адамды жүрек арқылы билейді. Жүрек аса сезімтал: көреді, естиді, сөйлейді және талдайды, зерделейді, түйіндейді, шешім қабылдайды. Жүрек сезім пернесі арқылы тыныстайды және өз әмірін тағы да сол сезім құдіреті арқылы жеткізеді. Ал, сезімнің дүр қасиетін бір сөзбен айтып жеткізу мүмкін бе?! Көк жүзінен себезгілеген сәуледей жарқын, самал сүйген гүлдей нәзік, телегей теңіздей тұңғиық, кеңістіктей шексіз де шетсіз ол... нәзік, мөлдір, терең, сыршыл, жүйрік, намысшыл және мейірімді, қатал, аса кешірімшіл. Себебі, ол алғыр, адал, сабырлы, жанашыр, батыр, зерделі, өкпешіл, аса әділетті.
Жүректен туса солай, жүректерге жетеді. Қуантады, ренжітеді, толғантады, тебірентеді. Маңдайыңды, тіпті тасқа ұрғыза отырып та үйретеді, үлгі етеді. Сезім сөлін сезіне алсаң, көгінде шарықтап, тереңінде тебірене алсаң, «өмір» деп, лүпіл қаққан жүрек тілін түсіне алсаң, адам деген атты ардақтай алсаң, үкілеп, үміт артады. Алға мақсат қоясың, арман қанатында қалықтап, шыныға түсесің, адам боп өтуді аңсайсың. Егер сезім селкеу тартса, сөзде салмақ, істе қадір, тірлікте мағына қалмайды. Адамға тән асыл қасиеттерді азырқанып, оларды нағыздандырмақ болып нағыз адам, жаңа адам, нағыз батыр, нағыз ғалым, нағыз туыс, тіпті мөлдір махаббат, т.с.с. іздеп әлекке түсетініміз де сол адами құндылықтардың сұйылған татымсыз сиқы ғана. Шындығында, адам мен оған тән адами қасиеттер – ешқандай қосымшасыз-ақ асқақ.
Сезім – қатал. Шынайы болған соң солай. Найзағайдай жарқылдайды, жаныңды шүберекке түйесің. Жүректен туған соң солай. Сене тұрып, сүйе тұрып алдансаң. Аянбайды ол. Небір қатыгез қару-жарақ та, зәрлі зілзала да оның жанында түкке тұрмайды. Ештеңені бүйім көрмейді. Сезім наласы жойқын. Назаланған жүрекке де, жазаланған жүрекке де – жантәсілім. Жарады, жарылады. Жалын жүрек күрт суынса – күлпарша. Жүректегі жарылысқа тең келетін ешқандай қуат жоқ.
Сезім – сабыр екен... сарыуайымға салынбай, сабыр табу да рухқа тәуелді-ау!
Bağlayıcılar sintaktik vəzifələrinə görə tabesizlik və tabelilik bağlayıcılarına bölünür. Tabesizlik bağlayıcıları sade cümləni həmcins üzvlərini və tabesiz mürəkkəb cümləni əmələ gətirən sadə cümlələri əlaqələndirməklə yanaşı, onlar arasında müxtəlif məna münasibətlərini də ifadə edir.
Tabesizlik bağlayıcılarının mənaca aşağıdakı növləri vardır:
1 Birləşdirmə bağlayıcıları: və, ilə (-la). Məsələn, Onun oxumaq və yazmağa çox böyük həvəsi vardı. Orxanla Rəşad gördükləri işdən məmnun idilər.
Və bağlayıcısı həm sadə cümlənin həmcins üzvlərini, həm də tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəflərini bir- birinə bağlayır. Məsələn, Biz olimpiadada qalib gəldık və müəlllimlərimiz bu qalibiyyətimizə çox sevindi ( tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəfləri arasında işlənmişdır). Hüseyn və Uğur qardaşdırlar
İlə (-la) bağlayıcısı isə yalnız sadə cümlənin həmcins üzvlərini bir – birinə bağlayır. Məsələn, Sənlə mən bu işin öhdəsindən gələ bilərik. Kitabla dəftəri stolun üzərindən götür.
İlə bağlayıcısıvə ilə qoşması omonimdir. Bunları birbirindən fərqləndirmək üçün bilmək lazımdır ki, və bağlayıcısı həmişə ilə bağlayıcısının yerində işlənə bilir. İlə bağlayıcısını vergüllə də əvəz etmək mümkündür, yəni bu bağlayıcının yerində vergül də işlənə bilər. Məsələn, Xeyir ilə şər qardaşdır. İlə qoşmasını isə və bağlayıcısı ilə əvəz etmək olmur. Məsələn, Sabah səninlə görüşməliyəm.
Qarşılaşdırma bağlayıcıları: amma, ancaq, lakin, fəqət, halbuki, isə. Bu bağlayıcılar iki zidd anlayışı bildirir. Məsələn, Mən də iştəyirdim, amma getməyəcəm. Guya ki əhvalatı bilmirsən, halbuki hər şeydən xəbərdarsan. Mən ərəbəm, ancaq həqiqəti dana bilmərəm.
Amma, ancaq, lakin, halbuki bağlayıcılarından əvvəl vergül qoyulur.
Bölüşdürmə bağlayıcıları: ya, ya da, ya da ki, gah, gah da, gah da ki, və ya, yaxud, və yaxud, istər, istərsə də və s. Məsələn, Gah yeriyirdik, gah dayanırdıq. Ya dərsi diqqətlə dinlə, ya dda sinifdən çıx. İstər gənclərin, istərsə də yaşlıların bu mövzuya böyük həvəsi vardı.
Cqmlədə təkrar olunan gah, ya bağlayıcılarının ikinci hissəsindən əvvəl vergül qoyulur.
İştirak bağlayıcıları: həm, həm də, həm də ki, da, də, həmçinin, habelə, o cümlədən, hətta, o sıradan və s. Məsələn, İnsanın həm zahiri, həm daxili gözəl olmalıdır. Hamı, hətta Sevinc də gəlmişdi. Günel də, Ülviyyə də sevinirdi. Bizdə Banuçiçək adı da var. İclasda şairlər, yazıçılar, müəllimlər, habelə tələbələr də iştirak edirdilər. Cümlədə təkrar olunan həm bağlayıcısının ikinci hissəsindən əvvəl, da də bağlayıcısından sonra vergül qoyulur. Cümlənin içərisində olan hətta, habelə, həmçinin, o cümlədən bağlayıcısndan əvvəl vergül işlənir.
Qeyd: İsmin yerkik hal şəkilçisi olan – da2 ilə da, də bağlayəcəsə oxşardır. İsmin yerlik hal şəkilçisi olan – da2 sözlərə bitişik yazılır, vurğulu olur. Məsələn, məndə, kitabda, otaqda, həyətdə və s. Da, də bağlayıcısı isə vurğusuz olur və ayrı yazılır.