одним из самых замечательных образов чеченского героического эпоса всегда был тайми биболт (бейбулат). чеченские илли воспевали мужество, благородство, щедрость, гостеприимство, верность дружбе и слову, патриотизм «именем прославленного таймин биболата» и его знаменитых соратников — тамады именитых молодцев «старого волка» мадин жаммирзы из аула чечен (его мать была сестрой отца тайми биболта), младших друзей биболта — зайтан шах-мирзы, жумин актулы, отчаянного баччи элмарзы, молодого аккинского жанхота и многих других.
родился биболт (бейбулат таймиев) в 1779 году на хуторе у села шали в семье колесного мастера тайми из тайпа билтой.
в конце xviii века вся чечня находилась под огромным влиянием прошедшей под руководством алдынского жителя имама мансура народно-освободительной войны горцев северного кавказа 1785—1791 годов.
отброшенные в результате героического сопротивления кавказских народов за реку терек, царские войска с 1801 года возобновляют строительство военно-грузинской дороги, разоряя аулы своими набегами и занимая горские земли крепостями, постами, укреплениями и станицами. превращенные в пепелища родные селения, кровь близких, слезы матерей вселяют в сердце юного бейбулата жгучую ненависть к захватчикам.
перед опасностью со стороны царских властей вновь начинаются волнения среди горских народов. прославленные джигиты ведут против завоевателей партизанскую войну, нападая на царские крепости, укрепления и военные поселения. уже в возрасте 23 лет своими подвигами становится известен в чечне и бейбулат таймиев.
осенью 1802 года с небольшой группой в 7 человек бейбулат переправляется на надутых козлиных тулуках через реку терек, нападает на казачий кордон и, мстя за убитого друга, перебивает 11 дозорных, затем отбирает оружие, поджигает кордон и отправляется тем же путем обратно. молодому бейбулату это дело создало имя отчаянного абрека. царское командование в своих приказах по действующим войскам пишет: «неизвестный злодей — чеченец бейбулат, переправившись нагим через терек, учинил большое злодеяние, за что мошенника надлежит изловить».
пока бейбулата пытаются изловить, молодой абрек, собрав вокруг себя довольно большую по тому времени для чечни группу, в продолжение целого года занимается набегами; повсюду ему сопутствует успех. 27 сентября 1802 года бейбулат с группой в 20 человек вновь переправился на тулуках через терек, в отчаянной схватке около хутора парабоч захватил в плен полковника дельпоцо (будущего генерал-майора, коменданта владикавказской крепости), убил на месте трех казаков и скрылся с пленным в горы. оттуда потребовал за освобождение полковника 20 000 рублей серебром. последовали продолжительные торги, и в конце концов бейбулат уступил пленного царскому командованию за меньший выкуп.
после ряда успешных действий отряда бейбулата к нему начинают присоединяться другие повстанцы. бейбулат предпринимает усилия по объединению повстанцев чечни. однако царские власти, встревоженные все разрастающимся движением на северном кавказе и появлением организационного начала, стараются сбить накал борьбы системой подкупа, раздачей чинов, земель и имущества. для ослабления движения на северном кавказе царские власти пытаются спровоцировать столкновения и вражду между горскими .
бейбулат со своим отрядом продолжает тревожить царские войска и станицы близ кавказской укрепленной линии. бейбулат становится известен не только местному начальству колониальных войск, но и императору александру i, которому в рапорте докладывали: «наиболее вреда нам наносящий разбойник чеченский бейбулат таймиев, дерзостью своих разбойств нас беспокоит». на протяжении пяти лет бейбулат участвует в каждом набеге, в каждой стычке с колонизаторами.
война на северном кавказе шла на убыль. после разгрома ряда селений царские власти выделяют огромные денежные средства и подарки наиболее влиятельным лицам из чеченского народа. в этот период открытая война чеченцев с царизмом затихает, хотя в менее организованной форме еще продолжает вестись. но вследствие усталости и под влиянием подкупленных старшин население уже слабо поддерживает сражающихся. жителей к выдаче аманатов царским властям.
Он бесінші ғасырда өмір сүрген жырау Қазтуған бабамыздың «Қонысымен қоштасуы» деп аталған жырын оқығанда-ақ сол бір ел басына күн туған алмағайып заманның елесі көз алдыңызға келгендей болады.
Адыра қалған көк Жайық,
Аңырап қалған қонысым!
Қонысымнан ауған соң,
Кетпегей еді ырысым.
Таудағы тарлан бөрі едім,
Тарылған сынды тынысым.
Кейінгі өскен жас бала,
Ақ балтырын түрініп,
Басарына ерініп,
Көкірегі күйініп,
Тек тірлікке сүйініп,
Ықтиярсыз жүгіріп,
Аузы түкті кәпірдің
Етпегей еді жұмысын!
Бұл қоныстан кетпесең,
Мұны талақ етпесең,
Екеу-екеу сөйлесіп,
Біздің кейінгі өскен жас бала
Аузы түкті кәпірдің
Соқпаса екен пайдасын!- деп күйініп, көкірегін қарс айырып, запыран жырын төгіпті-ау ұлы жырау! Бұл жырдың шыққанына арада аттай алты ғасыр өтіпті. Біз шүкіраман - өзімізше еркін елміз. Алайда Қазтуған атамыздың: «Біздің кейінгі өскен жас бала, аузы түкті кәпірдің соқпаса екен пайдасын!» деп аса қауіп қылып, сақтандыра айтқан өсиетінің өміріміздің көп тұсында орын алып жатқанын сезіп-білген сайын қабырғаң қайысады. Бұған мысал іздесеңіз алысқа көз салудың қажеті шамалы, біздің Орал қаласы әбден жарап қалады.
Он бесінші ғасырда өмір сүрген жырау Қазтуған бабамыздың «Қонысымен қоштасуы» деп аталған жырын оқығанда-ақ сол бір ел басына күн туған алмағайып заманның елесі көз алдыңызға келгендей болады.
Адыра қалған көк Жайық,
Аңырап қалған қонысым!
Қонысымнан ауған соң,
Кетпегей еді ырысым.
Таудағы тарлан бөрі едім,
Тарылған сынды тынысым.
Кейінгі өскен жас бала,
Ақ балтырын түрініп,
Басарына ерініп,
Көкірегі күйініп,
Тек тірлікке сүйініп,
Ықтиярсыз жүгіріп,
Аузы түкті кәпірдің
Етпегей еді жұмысын!
Бұл қоныстан кетпесең,
Мұны талақ етпесең,
Екеу-екеу сөйлесіп,
Біздің кейінгі өскен жас бала
Аузы түкті кәпірдің
Соқпаса екен пайдасын!- деп күйініп, көкірегін қарс айырып, запыран жырын төгіпті-ау ұлы жырау! Бұл жырдың шыққанына арада аттай алты ғасыр өтіпті. Біз шүкіраман - өзімізше еркін елміз. Алайда Қазтуған атамыздың: «Біздің кейінгі өскен жас бала, аузы түкті кәпірдің соқпаса екен пайдасын!» деп аса қауіп қылып, сақтандыра айтқан өсиетінің өміріміздің көп тұсында орын алып жатқанын сезіп-білген сайын қабырғаң қайысады. Бұған мысал іздесеңіз алысқа көз салудың қажеті шамалы, біздің Орал қаласы әбден жарап қалады.
Патша заманғы салынған көне ескерткіштерін мақтан қылған, Жайық жағасындағы қаланың бет-бейнесі әлі күнге шейін қазақы қалыпқа келмей отырғаны жасырын емес. Сәулет өнері ақсап тұр. Салынып жатқан үйлер мен қаптаған сауда орталықтары да ескінің ізін қайталаудан қашпаған. Көбінің фасады сол патша заманғы ғимараттардың көшірмесі дерсің. Не арыстанның, не жартылай жалаңаш еркектің, нағыз болмаса жұмыр бағаналы күйі еш өзгеріссіз ой-санаға бұрынғыны еске түсіре береді. Бірақ біздің бұрынғыны емес, жаттың бұрынғысын. Мәселе осында. Азат елміз. Көшедегі үйлеріміздің де түр-тұрпаты соған сәйкес болса, қане?!. Оның үстіне маңдайша біткен орыс пен ағылшын тілінде. Мемлекттік тілге шүйірілген мұрын сол күйі көкке қарап тұр. Аңдағанға, осының бәрі Қазтуған бабам айтқан жаттың шаруасын соғу, өзгенің жұмысына жегілу емей немене?
одним из самых замечательных образов чеченского героического эпоса всегда был тайми биболт (бейбулат). чеченские илли воспевали мужество, благородство, щедрость, гостеприимство, верность дружбе и слову, патриотизм «именем прославленного таймин биболата» и его знаменитых соратников — тамады именитых молодцев «старого волка» мадин жаммирзы из аула чечен (его мать была сестрой отца тайми биболта), младших друзей биболта — зайтан шах-мирзы, жумин актулы, отчаянного баччи элмарзы, молодого аккинского жанхота и многих других.
родился биболт (бейбулат таймиев) в 1779 году на хуторе у села шали в семье колесного мастера тайми из тайпа билтой.
в конце xviii века вся чечня находилась под огромным влиянием прошедшей под руководством алдынского жителя имама мансура народно-освободительной войны горцев северного кавказа 1785—1791 годов.
отброшенные в результате героического сопротивления кавказских народов за реку терек, царские войска с 1801 года возобновляют строительство военно-грузинской дороги, разоряя аулы своими набегами и занимая горские земли крепостями, постами, укреплениями и станицами. превращенные в пепелища родные селения, кровь близких, слезы матерей вселяют в сердце юного бейбулата жгучую ненависть к захватчикам.
перед опасностью со стороны царских властей вновь начинаются волнения среди горских народов. прославленные джигиты ведут против завоевателей партизанскую войну, нападая на царские крепости, укрепления и военные поселения. уже в возрасте 23 лет своими подвигами становится известен в чечне и бейбулат таймиев.
осенью 1802 года с небольшой группой в 7 человек бейбулат переправляется на надутых козлиных тулуках через реку терек, нападает на казачий кордон и, мстя за убитого друга, перебивает 11 дозорных, затем отбирает оружие, поджигает кордон и отправляется тем же путем обратно. молодому бейбулату это дело создало имя отчаянного абрека. царское командование в своих приказах по действующим войскам пишет: «неизвестный злодей — чеченец бейбулат, переправившись нагим через терек, учинил большое злодеяние, за что мошенника надлежит изловить».
пока бейбулата пытаются изловить, молодой абрек, собрав вокруг себя довольно большую по тому времени для чечни группу, в продолжение целого года занимается набегами; повсюду ему сопутствует успех. 27 сентября 1802 года бейбулат с группой в 20 человек вновь переправился на тулуках через терек, в отчаянной схватке около хутора парабоч захватил в плен полковника дельпоцо (будущего генерал-майора, коменданта владикавказской крепости), убил на месте трех казаков и скрылся с пленным в горы. оттуда потребовал за освобождение полковника 20 000 рублей серебром. последовали продолжительные торги, и в конце концов бейбулат уступил пленного царскому командованию за меньший выкуп.
после ряда успешных действий отряда бейбулата к нему начинают присоединяться другие повстанцы. бейбулат предпринимает усилия по объединению повстанцев чечни. однако царские власти, встревоженные все разрастающимся движением на северном кавказе и появлением организационного начала, стараются сбить накал борьбы системой подкупа, раздачей чинов, земель и имущества. для ослабления движения на северном кавказе царские власти пытаются спровоцировать столкновения и вражду между горскими .
бейбулат со своим отрядом продолжает тревожить царские войска и станицы близ кавказской укрепленной линии. бейбулат становится известен не только местному начальству колониальных войск, но и императору александру i, которому в рапорте докладывали: «наиболее вреда нам наносящий разбойник чеченский бейбулат таймиев, дерзостью своих разбойств нас беспокоит». на протяжении пяти лет бейбулат участвует в каждом набеге, в каждой стычке с колонизаторами.
война на северном кавказе шла на убыль. после разгрома ряда селений царские власти выделяют огромные денежные средства и подарки наиболее влиятельным лицам из чеченского народа. в этот период открытая война чеченцев с царизмом затихает, хотя в менее организованной форме еще продолжает вестись. но вследствие усталости и под влиянием подкупленных старшин население уже слабо поддерживает сражающихся. жителей к выдаче аманатов царским властям.
Он бесінші ғасырда өмір сүрген жырау Қазтуған бабамыздың «Қонысымен қоштасуы» деп аталған жырын оқығанда-ақ сол бір ел басына күн туған алмағайып заманның елесі көз алдыңызға келгендей болады.
Адыра қалған көк Жайық,
Аңырап қалған қонысым!
Қонысымнан ауған соң,
Кетпегей еді ырысым.
Таудағы тарлан бөрі едім,
Тарылған сынды тынысым.
Кейінгі өскен жас бала,
Ақ балтырын түрініп,
Басарына ерініп,
Көкірегі күйініп,
Тек тірлікке сүйініп,
Ықтиярсыз жүгіріп,
Аузы түкті кәпірдің
Етпегей еді жұмысын!
Бұл қоныстан кетпесең,
Мұны талақ етпесең,
Екеу-екеу сөйлесіп,
Біздің кейінгі өскен жас бала
Аузы түкті кәпірдің
Соқпаса екен пайдасын!- деп күйініп, көкірегін қарс айырып, запыран жырын төгіпті-ау ұлы жырау! Бұл жырдың шыққанына арада аттай алты ғасыр өтіпті. Біз шүкіраман - өзімізше еркін елміз. Алайда Қазтуған атамыздың: «Біздің кейінгі өскен жас бала, аузы түкті кәпірдің соқпаса екен пайдасын!» деп аса қауіп қылып, сақтандыра айтқан өсиетінің өміріміздің көп тұсында орын алып жатқанын сезіп-білген сайын қабырғаң қайысады. Бұған мысал іздесеңіз алысқа көз салудың қажеті шамалы, біздің Орал қаласы әбден жарап қалады.
Он бесінші ғасырда өмір сүрген жырау Қазтуған бабамыздың «Қонысымен қоштасуы» деп аталған жырын оқығанда-ақ сол бір ел басына күн туған алмағайып заманның елесі көз алдыңызға келгендей болады.
Адыра қалған көк Жайық,
Аңырап қалған қонысым!
Қонысымнан ауған соң,
Кетпегей еді ырысым.
Таудағы тарлан бөрі едім,
Тарылған сынды тынысым.
Кейінгі өскен жас бала,
Ақ балтырын түрініп,
Басарына ерініп,
Көкірегі күйініп,
Тек тірлікке сүйініп,
Ықтиярсыз жүгіріп,
Аузы түкті кәпірдің
Етпегей еді жұмысын!
Бұл қоныстан кетпесең,
Мұны талақ етпесең,
Екеу-екеу сөйлесіп,
Біздің кейінгі өскен жас бала
Аузы түкті кәпірдің
Соқпаса екен пайдасын!- деп күйініп, көкірегін қарс айырып, запыран жырын төгіпті-ау ұлы жырау! Бұл жырдың шыққанына арада аттай алты ғасыр өтіпті. Біз шүкіраман - өзімізше еркін елміз. Алайда Қазтуған атамыздың: «Біздің кейінгі өскен жас бала, аузы түкті кәпірдің соқпаса екен пайдасын!» деп аса қауіп қылып, сақтандыра айтқан өсиетінің өміріміздің көп тұсында орын алып жатқанын сезіп-білген сайын қабырғаң қайысады. Бұған мысал іздесеңіз алысқа көз салудың қажеті шамалы, біздің Орал қаласы әбден жарап қалады.
Патша заманғы салынған көне ескерткіштерін мақтан қылған, Жайық жағасындағы қаланың бет-бейнесі әлі күнге шейін қазақы қалыпқа келмей отырғаны жасырын емес. Сәулет өнері ақсап тұр. Салынып жатқан үйлер мен қаптаған сауда орталықтары да ескінің ізін қайталаудан қашпаған. Көбінің фасады сол патша заманғы ғимараттардың көшірмесі дерсің. Не арыстанның, не жартылай жалаңаш еркектің, нағыз болмаса жұмыр бағаналы күйі еш өзгеріссіз ой-санаға бұрынғыны еске түсіре береді. Бірақ біздің бұрынғыны емес, жаттың бұрынғысын. Мәселе осында. Азат елміз. Көшедегі үйлеріміздің де түр-тұрпаты соған сәйкес болса, қане?!. Оның үстіне маңдайша біткен орыс пен ағылшын тілінде. Мемлекттік тілге шүйірілген мұрын сол күйі көкке қарап тұр. Аңдағанға, осының бәрі Қазтуған бабам айтқан жаттың шаруасын соғу, өзгенің жұмысына жегілу емей немене?
.