Территория страны – часть земной поверхности, находящаяся под ее суверенитетом, которая включает сушу, недра, внутренние и территориальные воды (12 миль от берега) и воздушное пространство над ней (по высоте полетов авиации), и отделяющаяся от других стран границами, признанными международными нормами. Помимо двенадцати миль территориальных вод (22,2 км), примыкающих к берегам России (и к островам РФ), выделяют двухсотмильную экономическую зону (370,4 км), в пределах которой разрешается свободный проход судов всех стран мира, однако государство (в данном случае, Россия), к которому относятся территориальные воды, обладает преимущественным правом на разведку и освоение морских недр и морепродуктов. Территория, ее величина, конфигурация и природные особенности выступают фактором долговременного действия, но на разных этапах истории их роль может меняться. В современных границах Россия как суверенное государство – Российская Федерация – появилась в 1991 г. и по размеру территории – 17,1 млн. кв. км – является крупнейшим государством мира. Имея многовековую историю, Россия достигала наибольшей площади в – 24,5 млн. кв. км – в середине XIX века в период Российской Империи. СССР занимал территорию в 22,2 млн. кв. км. Площадь современной Российской Федерации примерно равна площади России в начале XVIII века. Территория страны протянулась с запада на восток на 9 тыс. км и на 4 тыс. км. с севера на юг, что определяет большое разнообразие ее природных и хозяйственных условий. Вместе с тем, большая «вытянутость» страны, наличие эксклавной Калининградской обл., а также отдаленных регионов (Курильские острова, Камчатский и Чукотский п-ова) затрудняет связи между центром страны и ее окраинами. Национальное и государственное единство обширной территории России определяется длительной историей ее формирования в рамках одного государства и общего хозяйственного комплекса, объединяющим фактором которого стала русская нация. Немецкий географ А. Гетнер писал: «Распространение России и русских, занимавших вначале небольшое пространство, на всю необъятную область Восточно-Европейской равнины и за ее пределы является одним из грандиознейших событий всемирной истории. Оно может найти объяснение лишь в том, что природа здесь на больших пространствах остается одинаковой, а также в отсутствии естественных преград». Действительно, русское государство распространяло свое влияние, главным образом, на слабо освоенные пространства северной Азии, в ее таежно-тундровой и лесостепной полосе, близкой по природе Европейской России. И именно эти пространства и сохранились в составе современной России, тогда как более заселенные – западные и южные районы с преобладанием нерусского населения и другим типом природной обстановки – вышли из ее состава. Яркой особенностью России выступает ее принадлежность двум частям света – Европе (Восточной Европе) и Азии (Северной Азии). Занимая половину Европы и 1/3 Азии, Россия является евразийской страной. Азиатская часть России составляет ? ее территории, но 78% населения страны проживают в ее Европейском регионе. По характеру хозяйства, культуры и народонаселению Россия принадлежит, в основном, европейской цивилизации, хотя на ее территории находятся обширные регионы проживания народов восточной культуры – якутов, бурят, хакасов, калмыков и др.
Тропосфера (көне грекше: τρόπος — «бұрылыс», және көне грекше: σφαῖρα — «шар») - ауаның жер бетіне жақын ең тығыз шоғырланған қабаты. 12 км биіктікке дейінгі атмосфераның төменгі қабаты. Тропосфера - бүкіл ауаның 4\5 бөлігі. Тропосферада бұлт, жауын-шашын, жел және тағы басқа құбылыстар орын алып отырады.
Тропосфераның жоғарғы шекарасы географиялық ендіктер мен жыл мезгілдері бойынша әртүрлі биіктікте орналасуы мүмкін. Орташа есеппен тропосфера полюстер үстінде 9 км-ге, қоңыржай ендіктерде 10—12 км-ге, ал экватор үстінде 15—17 км-ге дейін созылады. Тропосфераның қалыңдығы:
Экваторда - 17-18 км
Қоңыржай ендіктерде - 10-12 км
Полюстерде - 8 км
Орташа қалыңдығы - 11 км
Тропосферада ауа температурасы шамамен әр 100 м сайын 0,6°С-қа төмендейді. Мәселен, тропосфераның жоғарғы бөлігінің орташа жылдық температурасы солтүстік полюсте — 55°С болса, экваторда бұл көрсеткіш — 70°С-қа төмендейді.
Тропосфера тропопауза деп аталатын өтпелі жұқа қабат (қалыңдығы 1—2 км) арқылы атмосфераның келесі қабаты — стратосфераға ауысады.
Стратосфера
Стратосфера (лат. стратұм - «қабатталған») - тропосфераның үстінен 80 км-ге дейінгі биіктікте орналасқан атмосфера қабаты. Бұл қабат бүкіл атмосфера салмағының 20%-ын құрайды. Мұнда күннің ультрафиолетті сәулеленуін күшті сіңіретін озон қабатының болуына байланысты жоғарыдан келетін температураның төмендеуі тоқталады. 30 км биіктік шамасына дейін температура өзгермей 50° шамасында сақталып тұрады, ал одан әрі қарай биіктікте біртіндеп жоғарылай отырып, 60 км биіктікке барғанда тіпті 75°-қа дейін артады. Статосферада су буы және бұлт атаулы мүлдем дерлік болмайды. 1951 жылы халықаралық келісім бойынша стратосфера деп тек 40 км биіктікке дейінгі қабатты атап, ал 40-тан 80 км-ге дейінгі қабатты мезосфера (орта қабат) деп атау керектігі келісілді. Стратосферада озон қабаты түзіледі.
Мезосфера
Мезосфера (гр. месос — « ортаңғы» және гр. σφαῖρα — «шар») - атмосфераның 50 — 80 километр биіктіктегі ортаңғы қабаты. Стратосфера (мезосфера асты) мен ионосфера (мезосфера үсті) қабаттарының аралығында. Мезосферада жоғарылаған сайын температура төмендей береді: 50 километр биіктікте 70°С шамасында.[2][3]
Тропосфера (көне грекше: τρόπος — «бұрылыс», және көне грекше: σφαῖρα — «шар») - ауаның жер бетіне жақын ең тығыз шоғырланған қабаты. 12 км биіктікке дейінгі атмосфераның төменгі қабаты. Тропосфера - бүкіл ауаның 4\5 бөлігі. Тропосферада бұлт, жауын-шашын, жел және тағы басқа құбылыстар орын алып отырады.
Тропосфераның жоғарғы шекарасы географиялық ендіктер мен жыл мезгілдері бойынша әртүрлі биіктікте орналасуы мүмкін. Орташа есеппен тропосфера полюстер үстінде 9 км-ге, қоңыржай ендіктерде 10—12 км-ге, ал экватор үстінде 15—17 км-ге дейін созылады. Тропосфераның қалыңдығы:
Экваторда - 17-18 км
Қоңыржай ендіктерде - 10-12 км
Полюстерде - 8 км
Орташа қалыңдығы - 11 км
Тропосферада ауа температурасы шамамен әр 100 м сайын 0,6°С-қа төмендейді. Мәселен, тропосфераның жоғарғы бөлігінің орташа жылдық температурасы солтүстік полюсте — 55°С болса, экваторда бұл көрсеткіш — 70°С-қа төмендейді.
Тропосфера тропопауза деп аталатын өтпелі жұқа қабат (қалыңдығы 1—2 км) арқылы атмосфераның келесі қабаты — стратосфераға ауысады.
Стратосфера
Стратосфера (лат. стратұм - «қабатталған») - тропосфераның үстінен 80 км-ге дейінгі биіктікте орналасқан атмосфера қабаты. Бұл қабат бүкіл атмосфера салмағының 20%-ын құрайды. Мұнда күннің ультрафиолетті сәулеленуін күшті сіңіретін озон қабатының болуына байланысты жоғарыдан келетін температураның төмендеуі тоқталады. 30 км биіктік шамасына дейін температура өзгермей 50° шамасында сақталып тұрады, ал одан әрі қарай биіктікте біртіндеп жоғарылай отырып, 60 км биіктікке барғанда тіпті 75°-қа дейін артады. Статосферада су буы және бұлт атаулы мүлдем дерлік болмайды. 1951 жылы халықаралық келісім бойынша стратосфера деп тек 40 км биіктікке дейінгі қабатты атап, ал 40-тан 80 км-ге дейінгі қабатты мезосфера (орта қабат) деп атау керектігі келісілді. Стратосферада озон қабаты түзіледі.
Мезосфера
Мезосфера (гр. месос — « ортаңғы» және гр. σφαῖρα — «шар») - атмосфераның 50 — 80 километр биіктіктегі ортаңғы қабаты. Стратосфера (мезосфера асты) мен ионосфера (мезосфера үсті) қабаттарының аралығында. Мезосферада жоғарылаған сайын температура төмендей береді: 50 километр биіктікте 70°С шамасында.[2][3]