Географиялық карта деп жер бетінің толық немесе бөлшекті формасының кішірейтірілген нұсқасын айтады. Оның түрлі масштабтағы түрлері болады. Ертеректе географиялық карталар теңіз бағыттарын дұрыс анықтау мақсатында қолданылған. Қазіргі кезде де оның маңыздылығы жоғалған емес. Тек жаңа технологиялық электронды карталар кеңінен қолданыла бастады. Мысалы, ХV ғасырда фламандтық картограф Меркатор жасаған географиялық карта теңіз жолдарында әлі күнге дейін қолданылып келеді. Сондықтан географиялық карталардың шындықты танып білуде өте маңызды рөл атқарады.
Одан бөлек, өндіріс пен ғылымда және басқа әр түрлі салаларды пайдаланылады. Мысалы, ғалымдар жер сілкінуді болжауға ұмтылғанда жер қыртысының магниттік карталарын қолданады. Яғни картографиялық әдістермен табиғи құбылыстардың алдын алуға мүмкіндік болады. Қандай да бір құбылыстарды немесе заттардың мекенін анықтау мақсатында карталық координаталар қолданылады. Сол кезде бірнеше карталар, айта кетсек, физикалық және саяси карталар біріге пайдаланылады. Одан бөлек географиялық карталар масштабына, мазмұнына және атқаратын қызметіне қарай бөлінеді. Сондай-ақ, қажет кезде бір-бірін толықтыра алады. Арнайы тақырыптық карталарды жалпы мағлұмат беретін карталардан айырып алуға болады. Айта кетсек, жалпы ұғымда қолданылатын саяси картадан координаталарды ғана көрсететін электронды карта нұсқасын ажыратып ала аламыз. Ал физикалық карта есебінен Жер бедерін және оның қазіргі құрылымы туралы толық ақпарат беретін белдеу картасын бөліп алу мүмкін.
Ал географиялық план деп тек бір ғана мақсатта жасалынған картаның түрін айтады. Оған тіпті шартты бағамда қолдануға міндетті болатын картаның бірнеше критерийі ғана кіреді. Айта кетсек, бір заттың белгілі аумақтағы мекенін анықтау қажет болған кезде масштабты карта қолданылады. Сосын оның координатасын табу үшін белдеу картасын пайдалану керек. Ендеше географиялық планды орындау мақсатында қолданылатын екі карта біріктіріледі.
План мен географиялық картаның ұқсастықтары мен айырмашылықтары:
- Масштаб айырмашылығы: План өте ірі масштабта сызылады: 1 см-5 м; 1 см-10 м.
- Қамтитын аумағының үлкен-кішілігіне қарамастан, картада меридиандар мен параллельдер міндетті түрде сызылады. Меридиандар С-О (Солтүстік-Оңтүстік); Параллельдер Б-Ш (Батыс-Шығыс) бағыттарды көрсетеді.
- Планда картада бар сызықтар нақты көрсетілмейді. Планның дәл жоғарғы жағы — солтүстік, төменгі жағы — оңтүстік, сол жағы — батыс, оң жағы — шығыс бағыттарына тура келеді.
- Шағын ғана алқапты қамтитындықтан планда Жер шарының дөңестігі ескерілмей, жер беті жазық болып, дәл есептелінеді. Оның кез келген жерінде түрлі өлшем жұмыстарын жүргізуге болады. Бейнелейтін жердің көлеміне картадағы бұрмалау мөлшері қосылады.
- Шартты белгілердің айырмашылығы: Пландағы шартты белгілер бойынша көптеген заттардың нақты мөлшерін анықтауға болады. Картада ондай мүмкіндік жоқ.
Картаның өндіріс пен шаруашылықта, ғылым мен ел қорғынысында маңызы зор. Сонымен бірге іздестіру жүргізуде, жоспарлауда, әр түрлі құрылыс нысандарын жобалауда кеңінен қолданылады. Сонымен қатар, біз оны зерттеу жұмыстарында, бағдар немесе танымдық мақсатта, климат пен ауа райы анықтау кезінде, болжам жасауда және пайдалы қазбаларды өндіру кезінде де қолданамыз.
Одан бөлек, өндіріс пен ғылымда және басқа әр түрлі салаларды пайдаланылады. Мысалы, ғалымдар жер сілкінуді болжауға ұмтылғанда жер қыртысының магниттік карталарын қолданады. Яғни картографиялық әдістермен табиғи құбылыстардың алдын алуға мүмкіндік болады. Қандай да бір құбылыстарды немесе заттардың мекенін анықтау мақсатында карталық координаталар қолданылады. Сол кезде бірнеше карталар, айта кетсек, физикалық және саяси карталар біріге пайдаланылады. Одан бөлек географиялық карталар масштабына, мазмұнына және атқаратын қызметіне қарай бөлінеді. Сондай-ақ, қажет кезде бір-бірін толықтыра алады. Арнайы тақырыптық карталарды жалпы мағлұмат беретін карталардан айырып алуға болады. Айта кетсек, жалпы ұғымда қолданылатын саяси картадан координаталарды ғана көрсететін электронды карта нұсқасын ажыратып ала аламыз. Ал физикалық карта есебінен Жер бедерін және оның қазіргі құрылымы туралы толық ақпарат беретін белдеу картасын бөліп алу мүмкін.
Ал географиялық план деп тек бір ғана мақсатта жасалынған картаның түрін айтады. Оған тіпті шартты бағамда қолдануға міндетті болатын картаның бірнеше критерийі ғана кіреді. Айта кетсек, бір заттың белгілі аумақтағы мекенін анықтау қажет болған кезде масштабты карта қолданылады. Сосын оның координатасын табу үшін белдеу картасын пайдалану керек. Ендеше географиялық планды орындау мақсатында қолданылатын екі карта біріктіріледі.
План мен географиялық картаның ұқсастықтары мен айырмашылықтары:
- Масштаб айырмашылығы: План өте ірі масштабта сызылады: 1 см-5 м; 1 см-10 м.
- Қамтитын аумағының үлкен-кішілігіне қарамастан, картада меридиандар мен параллельдер міндетті түрде сызылады. Меридиандар С-О (Солтүстік-Оңтүстік); Параллельдер Б-Ш (Батыс-Шығыс) бағыттарды көрсетеді.
- Планда картада бар сызықтар нақты көрсетілмейді. Планның дәл жоғарғы жағы — солтүстік, төменгі жағы — оңтүстік, сол жағы — батыс, оң жағы — шығыс бағыттарына тура келеді.
- Шағын ғана алқапты қамтитындықтан планда Жер шарының дөңестігі ескерілмей, жер беті жазық болып, дәл есептелінеді. Оның кез келген жерінде түрлі өлшем жұмыстарын жүргізуге болады. Бейнелейтін жердің көлеміне картадағы бұрмалау мөлшері қосылады.
- Шартты белгілердің айырмашылығы: Пландағы шартты белгілер бойынша көптеген заттардың нақты мөлшерін анықтауға болады. Картада ондай мүмкіндік жоқ.
Картаның өндіріс пен шаруашылықта, ғылым мен ел қорғынысында маңызы зор. Сонымен бірге іздестіру жүргізуде, жоспарлауда, әр түрлі құрылыс нысандарын жобалауда кеңінен қолданылады. Сонымен қатар, біз оны зерттеу жұмыстарында, бағдар немесе танымдық мақсатта, климат пен ауа райы анықтау кезінде, болжам жасауда және пайдалы қазбаларды өндіру кезінде де қолданамыз.