1. Мәтінді мәнерлеп оқып, өздеріңе түсініксіз сөздердің мағынасын сөздіктер арқылы анықтаңдар. Өзара пікір алмасып, сұрақтарға жауап беріңдер.
Іның
9
шеңбер
Космогондық өрнектер ғарышпен байла-
нысты барлық нәрселерді - жұлдыздар мен
Айды, жарты ай мен Күнді, кемпірқосақты
бейнелейді. Ұлан-ғайыр далада көшіп-қонып
жүрген көшпенділерді ғарыш пен әлем құ-
пиясы қызықтырған. Оларды түнгі аспан
әлемінде көрініс тапқан космогондық өрнек
жұлдыздардың сыры бейжай қалдырмаған.
Қазақтардың тұрағы - киіз үй. Осы жеңіл
- көшпелі өмірдегі ең ла-
йықты баспана. Шаңырағы аспанға тіке жол
ашады, сырлы дүниеге шақырып, адамның
айшық
де жинақы киіз үй
қиял-арманын ұштайды.
Сақтар - Орта Азияны мекендеген
Осылайша табиғаттың өзі өмірдің талай
ежелгі тайпалар
Ұлан-ғайыр-ұшы-қиырсыз ұп-
құпиясын үйретіп, қазақтарға ою-өрнектің кен, кең
космогондық нақышын тарту етті. Олар
ежелгі сақтар заманынан келе жатқан әлемдік
кеңістік пен жер шарының төрт тарабының, мәңгілік қозғалыстың символы:
шеңбер, айшық, күн шүғыласы, төрт қүлақ, шимай, қисық сызықты бейне-
лейтін жұлдыз және ою-өрнектің ортасында орналасқан бес бұрышты жұлдыз.
(«Сен білесің бе?» кітабынан)
?
1. Табиғатпен үйлесімде өмір сүрген қазақ халқын қалай сипаттар едіңдер?
2. Космогондық өрнектерде халқымыздың арман-қиялы қалай көрінген?
3. Суреттегі космогондық өрнектерді қандай қолөнер туындыларынан кездестіруг
болады?
an, Венн диагра
Западный Казахстан включает: Западно-Казахстанскую, Атыраускую, Мангистаускую и Актюбинскую области. Регион расположен на крайнем западе и юго-западе республики. Его обширная территория тянется на 1200 км с севера на юг и на 1 300 км с запада на восток.
Главные реки – Урал, Эмба. Самые крупные озера – Индер, Аралсор, Камыс-Самарские. Важнейшую роль в регионе играет Каспийское море. В регионе более 100 лет ведется добыча нефти, Атырау является центром по добыче и консервированию черной икры. Климат – резко континентальный, засушливый.
Через всю территорию Мангистау 2000 лет Проходил Великий Шелковый Путь,теперь это интереснейший туристский маршрут. Наличие привлекательных ландшафтов в совокупности с разнообразием фауны Устюртского заповедника, уникальные памятники природы и множество исторических и культурных памятников, которыми изобилует Мангистау, живописнейшие места побережья Каспия представляют значительный интерес для потенциального туриста.Одним из самых привлекательных туристских маршрутов Мангистауской области считается путешествие вдоль ВеликогоШелкового Пути, проходившего в древности через всю территорию Мангистау, с юга на север и дальше, на северо-запад, через плато Устюрт, Шетпин-ские ворота к побережью Каспия. Здесь сохранились караван-сараи, небольшие городища: Сарташ, Алта, Кетык. Легендарная священная гора Шеркала, а недалеко от нее – развалины крепости сына Чингисхана Джучи. Эти края хранят множество историко-архитектутных памятников: высеченные из скалы подземные мечети Бекет-Ата, Шакпак-Ата и многие другие.
Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ терминологиясы.
Қазақ тіл білімінің, оның ішінде ғылыми терминологияның қалыптасуы мен дамуы туралы сөз қозғағанда, алдымен Ахмет Байтұрсынұлының есімі ойымызға оралады. Себебі – қазақтың ұлттық ғылым тілінің, терминологиялық қорының дамып, қалыптасуының тұтастай бір кезеңі ғалым еңбектерімен, оның ғылыми-педагогикалық, ағартушылық және ғылыми-ұйымдастырушылық қызме¬тімен, қайраткерлігімен тікелей байланысты. Сондықтан да қазақ терми¬нологиясының тарихы, оның даму, қалыптасу кезеңдері туралы сөз қозғағанда Ахмет Байтұрсынұлының ғылыми шығармашылығы мен қоғамдық қызметіне жан-жақты тоқталу, оны терең зерттеу өте маңызды.
А.Байтұрсынұлының ғылыми терминологияны қалыптастыруға қосқан үлесін ғалымның жекелеген немесе бір топ термин¬дердің ғана авторы емес, бірнеше ғылым саласының терминдер жүйесінің негізін қа¬лағанын аңғаруға болады.
Ең алдымен, А.Байтұрсынұлы – қазақ тіл білімінің терминологиясын жасаушы. Кез келген ғылымды оқып білу, меңгеру немесе оны өзгелерге үйрету сол ғылым саласында қолданатын арнаулы ұғым атауларынсыз мүмкін емес. Қазақ тіл білімінің негізін қалаушы ғалым ретінде А.Байтұрсынұлы осы ғылым саласындағы негізгі ұғымдарды және олардың өзара байланысын анықтап, яғни қазақ тілінің табиғатын көрсететін ұғымдар жүйесін түзумен қатар, сол ғылыми ұғымдардың атауларын да жасаған.
Ғылыми ұғымдарға ат қою оп-оңай жұмыс емес. Ол үлкен талғампаздықты, тілді шебер пайдалана білуді қажет ететін шығармашылық үдеріс. Онымен қоса, арнаулы ұғымдарға ат қою кезінде ұғымдар жүйесінің өзіндік ерекшеліктерін міндетті түрде ескеру қажет. Атаудың ықшам болуы, бірмағыналылығы және ұғым мазмұнын қамтуы тағы бар. Осындай талаптарды мүлтіксіз орындаудың қиындығы терминдерді ана тілінде жасаудан гөрі көп жағдайда оны ұғымдар жүйесінің ерекшеліктерін ескере отырып жасалған өзге тілдерден дайын қалпында ала салуға (яғни жасауға емес қабылдауға) мәжбүр ететін себептердің бірі.
Бұл тұрғыдан келгенде, ғалым қазақ тілін термин шығармашылығында пайдаланудың жарқын үлгісін көрсеткен.
А.Байтұрсынұлының 1912 жылы Орынборда жарық көрген «Оқу құралының» (қазақша әліппе) өзінен буын, дыбыс, нүкте, дауысты дыбыстар, жарты дауысты дыбыс, дәйекші, жіңішкелік белгісі, хәріп (әріп) сияқты терминдерді ұшыратуға болады. Ал 1914-1915 жылдары және одан кейінгі жылдары 1928 жылға дейін бірнеше дүркін басылып тұрған «Тіл құрал» оқулықтарында (қазақ тілінің сарфы) әбден қалыптасып, бүгінгі күнге дейін қолданылып жүрген және қолданыла беруге тиіс зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, қосымша, жалғау, жұрнақ сияқты жүздеген терминдердің кездесетіні белгілі. Бұл терминдердің терминге қойылатын талаптарға жауап беретіндігін дәлелдеп жату артық, өйткені олар кезінде арнайы шеттетілгендігіне қарамастан уақыт сынынан өтіп, тұрақты қолданылатын дәрежеге жетті.