superogurec002

30.12.2022 06:17 •  Қазақ тiлi

1-тапсырма
Мәтінді мұқият оқып, кесте бойынша салыстырыңыз.

А мәтіні

Домбыра туралы аңыз

Домбыра аспабының қалай пайда болғаны жайлы аңыз әңгімелер аса мол. А.Сейдімбек
«Күй шежіре» еңбегінде домбыра аңыздарына ерекше назар аударған. Соның бірі Шығыс
Казакстан облысы Күршім ауданынан Арғынбек Қилыбаев ақсақалдың баяндауындағы
«Кос ішек» күйінін аңызы.
Ертеде биік таудың қиясын тұрақ еткен, бұғы-маралды аулап азық етіп күнін көрген бір
аны жігіт болады. Бірде жолы болып, биік таудың қиын қиясынан теңбіл марал атып
алады да, маралды етекке түсіру үшін ішек-қарынын ақтарып тастайды. Содан арада айлар
еткенде, аңшы жігіт аң атуға ұрымтал тұс еді ғой деп, баяғы теңбіл маралды атқан жерге
соқса, құлағына бір ызындаған дауыс естіледі. Барлап қараса, өткенде атқан маралдың
inетін карта-кұғын іліп ұшқан болу керек, қарағайдың бұтағына қос тін болып керіліп
қалғанын көреді. Ызындаған дыбыстың сол ішектен шығып тұрғанын аңғарады.
Қарағайдың бұтақтарына керіле кепкен ішекті сәл ғана жел тербесе ызыңдап, жанға жайлы
дыбыс шығарады. Бірде уілдеп, бірде сарнап, енді бірде сыңсып жылағандай болып, аңшы
жігітті алуан түрлі күйге түсіреді. Сол жерде аңшы жігіт қой мына қос ішекке тіл бітейін
де тұр екен, бір амал жасайын деп, ішекті үйге алып келеді де, бір аспап жасап, соған қос
ifiекті тағады. Содан тартып көрсе, шынында да қос ішекке тіл біткендей сұңқылдап қоя
береді. Бұл үн жігіттің ғана жанын жадыратып қоймайды, тыңдаған жанның бәрін ұйытады.
Осылайша домбыра көктің сүйіп тындайтын аспабына айналады.

Ә мәтіні

Казактын ұлттық музыкалық аспаптары
Казактын ерте заманнан келе жаткан музыкалық аспаптарының түрлері өте көп. Ата-
бабаларымыз тастан, ағаштан, темірден, өсімдіктерден, садан, малдың терісінен, сүйегінен,
мунітен, ішектен, кыдан тағы баска да дыбыс шығаруы мүмкін заттардан карапайым ән-
күй аспаптарын жасаған. Еліміздің әртүрлі музейлерінің қорларында 400-ден астам коне
музыкалық аспаптар сактаулы.
Хрмелі аспаптар - урлеп тартылатындарын ішінде оларды 3 топқа бөлуге болады:
Канақтың ұлттық музыкалық аспаптарын жіктеп томендегідей топтарға бөлуге болады:
Мармелі флейталы, сыбымы, қурайыскырып, үшелек, саз сырнай, үскірік, тастауык,
ысқаруык. Хран,
Тростык - камые сырнай, қос сырнай, қауырсын сырнай,
Мундштуктік мүйіз сырнай, уран, бұғышак, керней.
ІІІертпелі аспаптар - ішекті аспаптар, оған шертіп ойналатын – жетіген (7 ішекті, 21
ішекті), шертер, домбыра (бас домбыра, прима домбыра, альт домбыра, шабылған, құралған,
калак домбыра, Абай домбыра), адырна, ішіңкілдек, ортеке, үш ішекті домбыра.
3. Ұрмалы аспаптар
- аты айтып тұрғандай ұрып ойналатын аспаптар; даңғыра, кепшік,
дабыл, дулыға, дауылпаз, шыдауыл, тұяқтас, тоқылдақ, шың,
4. Сым тілшелі: шаңқобыз.
5.Сілкіп ойналатын аспаптар - сілку арқылы ойналады; аса таяқ, шын, сылдырмақты қамшы,
қоңырау, сака, зырылдауық.
6. blеnалы аспаптар немесе қияқпен ойналатын аспаптар: қобыз (қыл қобыз, нар қобыз, бас
қобыз, альт қобыз, прима қобыз), сазген,
Қазақтың ұлттық аспаптарының ішінде кең тарағаны домбыра, қобыз, сазсырнай болып
табылады. Домбыраны тіпті қазақтың өзімен салыстырады; «Нағыз қазақ - қазақ емес, нағыз
қазақ - домбыра» деп. Себебі, домбыраны тартып, оның дауысын ұнатпайтын қазақ жоқ
десе де болады. Жалпы, домбыра атауының шығу тарихы жайлы таластар көп. Солардың
бір қатары: «Дембира» деген қыз атынан шыққан болуы керек деп те топшылайды, себебі
шығыс елдерінде қастерлі, қасиетті нәрсеге немесе кейбір көпшілік орынға әйел адамның
есімін беру үрдісі бар. Пішіні домбыраға ұқсас, торт ішекті шертпелі аспап үнді
халықтарында тампура» деп те аталады. Ішекті шертпелі аспап «апандура» гректерде бар.
Сонымен нақты атауы қайдан шыққаны әзірге белгісіз.
Ал ең көне аспап ретінде қобыз саналады. Өздеріңіз білетіндей қобыз сонау Қорқыт ата
заманынан келе жатыр.
Қазіргі күні ұлттық музыкалық аспаптарға деген сұраныс артып келеді. Жастардың
көбі қазір домбыра мен қобыздан басқа да ұлттық аспаптар бар екенін біліп келеді. Оған
дәлел ретінде ұлттық аспаптардан құралған топтарды айта аламыз.
2-тапсырма на фото