14. Өлеңді оқып, мазмұнына сай сурет салып көр. Суретші боламын
Суретші болам өскенде,
Саламын туған даламды.
Қызарып батқан кештерді,
Жұмыстан қайтқан анамды.
Бояуын құям аспанның
Басына биік асқардың.
Суретін салам сағынсам,
Бірге оқыған достардың.
Қанипа Бағыбаев​

Кәрін төккен "Кәрі Құда"

(Абайдың "қысы")

Суық дегенде қызық нәрсе. Сонау солтүстіктегі Мұзды мұхитта, анығы полюсте тыныш жата бермей орнынан қозғалып оңтүстік-шығысқа қарай лап қойды. Жолындағы орман-тоғай, қала-қыстақ, жанды-жансыз зат біткенді таптап, жаншып, бүрістіріп, дірдектетіп апырып-жапырып жүріп отырды. Шынында қаһарлы алып "адам" секілді, бүгінгі күннің көзімен қарасақ, 100 тонналық шынжыр табан ауыр танк секілді баса-көктеп келеді. Осы суықты көріп, анығы сезіп Абайға соқпай амалымыз жоқ.

"Ақ киімді, денелі, ақ сақалды,

Соқыр мылқау танымас тірі жанды.

Үсті-басы ақ қырау, түсі суық,

Басқан жері сықырлап, келіп қалды.

Демалысы үскірік, аяз бен қар,

Кәрі құдаң - қыс келіп, әлек салды, -деп суреттепті.

Абай данышпан ғой, суықты сезу, ақтүтек арасынан шығу барда оны бейнелеп беру бар. Айтып-айтпай аяздың түр-тұлғасы сүркейлі. Қазақта құданың жолы үлкен. Құда болғанда қыз беретін құдаңыз сұмдық енді... Қазақ даласында жол-жөнекей көлденең көкаттыға мінгесіп қыз кете бермеген, құда болады, қалыңын төлейді, жылдар бойы құданың қабағына қарап күтеді. Мезгіл сайын соғымын сойып беріп, қонаққа шақырып, алдына киітін қояды, астына алты қабат көрпе салып, қайтарында мініс мінгізіп бәйек болады. Әйтеуір көңілін тауып риза қош ету керек. Сөйтіп жүргенде тағы бірде кәрі құдаң ауылыңа келіп ат тұмсығын тіресе, тұтас ауыл болып жігі-жапар иіліп жапырылып қаласың. Сенің сый-құрметіңе жарайды десе жақсы ғой, міндетсінеді, салық салады, тапсырма береді (қазаққа тән керек мінез). Сөйтіп жүріп құр сүлдерің қалып шығарып саласың!.. Кәрі құданың әлек салды дегені осы. Осылайша мың қиындықпен алған әйеліңді аяламай көр, оны шығарып жіберу деген сұмдық енді, ол да кете алмайды қатаң дәстүр дала заңы бар, «қайта келген қыз жаман, қайта шапқан жау жаман» деп, ұяты күшті, әке-шеше бауырларының мойнына мінетін қалың малдың қарызы да оңайға соқпайды.

Сондықтан қыз төркінге қашпайды. Анда-мұнда кәрі құданың келіп әлек салғаны болмаса, айтарлықтай оқиға болмақ емес. Қалың малдың керек болатыны да сондықтан, ол екі жақты мықтап байлайды. Жастарға жауапкершілік арқалатады (бұл бөлек әңгіме).

Абай қысты басқаға емес кәрі құдаға ұқсатқаны тегін емес. Қазақ даласында құдадан қиын не болушы еді. Жау болса айқасасың. Ұры болса тұмсықтан ұрасың... Ал, құданы тек құрметтеу керек. «Қазақ осы, құда бол деп қинайтын, Құдаларын құдайындай сыйлайтын» деген осыдан шыққан. Шынында суық екі аяғымызды бір етікке тығып, қойны-қоншымызды кеулеп қалтыратты емес пе!.. Бұдан бұрын мұндай суық болмады ма, әлде ұмытып қалдық па қайдам, биылғы қақаған қыс кәдімгідей қысып тастады. Пешке жаққан оттың қызуы жетпей, ыстық су жөнді айналмай үйден боран гуледі. Түнімен тұрған көліктер таң ата кілтін қанша бұрасаңда «ғыр-ғыр» еткеннен арыға бармай деміне тұншығып қақала берді. Матордағы май қоймалжыңға айналып көк темірге шайырланып жабысып, тістей қатып қозғалтпады. Бүріккен бензінді оталдырмақ болған электр ұшқыны да өлеусіреп сөне берді. «Басқан жері сықырлап» екі аптадай әлек салған аяз қаладан қайқайып шығып бара жатып та тыныш кетпей суымызды қатырып, су құбырларын тоңдырып кетті. Жылдағы тобықтан төмен түспейтін тоң белуардан бойлап, жердің тоңы тереңде көмулі жатқан су жолын мұзға айналдырып жіберіпті. Үш күн бойы қыздырып, ерітіп ермек еттік... әйтеуір саусағымызды қоқитып, бетімізді үсітіп барып су жүрді. Иә, «күннің жаманы кетеді» деп «ақ киімді, денелі, ақ сақалды» кәрі құда үскірігін үдетіп Қытайға қарай асып барады. Оларды да тәубесіне түсіріп «Жуларын» санатып, жуасытып шығыс теңізіне тіреліп алқапқа жайылар. Аллаға шүкір бас-аман ден сау бұл қыспақтанда өттік.

Қаншама рет оқысақ та Абайдың «қысын» абайламаған екенбіз, биылғы ауа-райы, ақырған аяз, аптыққан ызғар Абайды жақсылап сіңірді. Абай көрегендігі, Абай жырының құдіреті, өзгеше шеберлігіне көзімізді жеткізді. Басқа ұлттар үшін ежелгі «кәрі құданың» қаншалықты айбатты болатынын білмедік, біздің қазаққа бұдан артық салыстыру жоқ еді. Дегенмен, заман ыңғайына бақсақ көненің көзін көріп, қатын алудың қандай қиын болатынын білетін біздерге бұл өлең өте түсінікті. Ал, құдасын тойда бір рет көріп өмір бойы араласпай өтетін жаңа қазақтар мен қызды жол-жөнекей «тегін» алып, теріс кететін тобыр үшін Абайдың бұл өлеңі мүлде ақылға қонбайтын жәй нәрсе болар.

Қайткен күндеде суық әкемізді танытты, Абайды есімізге түсірді.

Дәулетбек Байтұрсынұлы

Жіктеу есімдіктері. Мен ауылға бармақшымын. Асығып келген ол отыра қалды. 

Сілтеу есімдіктері. Осы кітапты көп іздедім. Сонау қырдың астында біздің ауыл жатыр. 

Сұрау есімдіктері. Есімдіктің неше түрі бар? Ауылдан қашан қайтасың?

Өздік есімдігі. Өзімнің туған жеріме жер жетпейді. Әр ана үшін өз баласы алтыннан да қымбат. 

Жалпылау есімдіктері. Барлық бала сырғанақ тебуге аттанды. Қолындағы алмасын бәріне теңдей бөліп берді. 

Болымсыздық есімдіктері. Ешбір адам өз Отанына ешқашан қастандық жасамау керек. Ештеңеге көңіл аудармаған Сәбит үнсіз қалпында сыртқа шығып кетті. 

Белгісіздік есімдіктері. Алыстан біреу қол бұлғайды. Әлдеқайдан "алақайлаған" дауыс естілді.