2-тапсырма. Етістіктің есімше, көсемше түрлерін, тұйық етістікті қолданып, оқылым мәтініндегі кейіпкерлер мен табиғат құбылыстары туралы сөйлем құраңдар.
оқылым мәтін:
Болды ма, болмады ма, әйтеуір, кім білсін, бір кемпір өмір сүріпті. Үйінің көлемі елеуіштің, ал бөлмесінің көлемі джидда бұтағының аумағындай болыпты.
Бірде кемпір кешкі асын ішіп отырғанда, кенет алай-дүлей дауыл көтеріліп, арқасына құмырсқалардың жорғалап кіре бастағанын көріпті Ол төсек салып жатып қалды. Көзін жұмғанша, біреу есік қағады. Кемпір есікті ашса, торғай келіп тұр екен. Ол:
Әже! Түн соншалық ызғарлы, жел соғып тұр. Ал мен қайда түнеп
шығарымды білмей тұрмын. Үйіңе түнеп шығайын! Таңертең күн көтерілісімен ұшып кетемін! – депті.
Кемпір торғайды аяп кетеді.
Өте жақсы, - депті кемпір, - джидда бұтағына қонақта да,
ұйықтай бер.
Кемпір торғайды жайғастырып, өзі де жатып қалады. Бірақ көзі енді іліне берген кезде, тағы да біреу есік қағады. Ол есікті ашқанда, есекті көреді.
Түн суытып кетті, - депті есек, - жел соғып тұр, ұйықтайтын
жерім жоқ. Бір жолға осында түнеп шығуға рұқсат ет! Ал таңертең кетемін.
Кемпір есекті аяп кетеді де:
Өте жақсы, бір бұрышқа жайғас, - депті.
Осылай тағы тауық, қарға, ит түнеп шығуға келеді.
Кемпір таңертең ерте тұрып, қонақтарын аттандырмақ болады. Оған торғай:
Мен жұмыртқалайын деп жатырмын. Қалай кетемін? – деп жауап қатыпты.
Мен сені қалаған жағыңа тасимын, мені несіне кетіресің, -
депті есек.
Тауық болса:
Мен сен үшін жұмыртқалап жатырмын. Қалай кетпектін? –
депті.
Ал қарға өзінің қарқылдағанын міндет қылып:
Мен сенің құрметіңе қарқылдап, адамдарды ұйқысынан
оятамын. Мен несіне кетемін? – деп жауап беріпті.
Ең соңында кемпір итке келеді.
Мен сен үшін үремін, - дейді ит сонда, - ұрыларды қабамын. Қалайша мен кетемін?
Бәрін қалдырған кемпір:
Жарайды, сен де қала бер, - депті.
Сөйтіп бәрі де қалып, оның шаруасына көмектесіпті
Объяснение:
Сөз мәдениеті» қазіргі әдеби тілдің жұртшылық таныған, үлгі тұтқан нормаларын жеке адамдардың сақтауын талап етеді. Сөйлеуде диалектизмдерді, қарапайым, дөрекі сөздерді, варваризмдерді қолдану, орынсыз көп сөйлеу, бір пікірді қайталай беру, өзіне өзі сілтеме жасау, асқақтап сөйлеу, дене қимылдарын араластыра беру «Сөз мәдениетіне» жатпайды. Кірме сөздерді орынсыз жұмсай беру, сіреспе құрылымдарды қолдану «Сөз мәдениетіне» нұқсан келтіреді. «Сөз мәдениеті» сөйлеу әдебі деген ұғыммен ұштасып жатыр. «Сөз мәдениеті» теориясының дамуында лексикография, әсіресе нормативті түсіндірме сөздіктер, орфоэпиялық, орфографиялық, синонимдік т. б. арнаулы сөздіктер манызды орын алады. Қазақ тіліндегі «Сөз мәдениетінің» дамуына ауыз әдебиетінің өкілдері және Абай, М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов, т.б. шығармаларының ықпалы зор болды. Қазақ тіл білімінде Сөз мәдениетінің мәселелерін А. Байтұрсынұлы, М. Балақаев, Р. Сыздықова т. б. ғалымдар зерттеді.
Сан есімнің емлесі сөйлемдердегі сан есімнің сауатты жазылуын қамтамасыз етеді. Бұл қарапайым ережелерді білу - заманауи адамның парызы.
Сан есімнің емлесі:
Күрделі сан есімнің әр сыңары бөлек жазылады. Мысалы: жүз бір, жиырма бесінші, бір мың тоғыз жүз сексен бес т. б.
Цифрмен таңбаланатын дара және күрделі сан есімдерге жалғанатын жалғаулар дефис (-) арқылы жазылады. Мысалы: Ол 25-ке толды, мен 6-дан 7-ге көштім. т. б.
Реттік сан есімдер араб цифрымен берілсе, -ыншы, -інші, -ншы, -нші жұрнағының орнына дефис (-) жазылады да, рим цифрымен берілсе дефис қойылмайды. Мысалы: 5-класс, 23-қатар, 105-мектеп, бірақ X класс, XX ғасырдағы әдебиет, III том т. б.
Күн, жыл аттарымен тіркесіп келген реттік сан есімдер араб цифрымен берілсе де, дефис жазылмайды. Мысалы: 1992 жыл 7 қазан, 8 наурыз, 1945 жыл т. б.
Екі, алты, жеті деген сандарға жинақтық сан есімнің -ау, -еу жұрнағы жалғанғанда, түбірдің соңғы қысаң ы, і дыбыстары түсіп қалады. Мысалы: екі — екеу, алты — алтау, жеті — жетеу:
Болжалдық сан есімдер цифрмен жазылғанда, оларға жалғанатын қосымшалар дефис (-) арқылы жазылады. Мысалы: 100-деген, 1000-дап, сағат 5-терде т. б.
Болжалдық сан есімдердің қосарлану арқылы жасалған түрлері сөзбен жазылса да, цифрмен жазылса да, арасына дефис қойылады. Мысалы: қырық-елу үй, 40—50 үй т. б.
Болжалдық сан есім жасайтын шамалы, шақты, қаралы, тарта, жуық, таман, жақын, сондай-ақ бөлшектік сан есім жасайтын жарты, жарым, ширек сөздері өздері тіркескен сандардан сөзбен берілсе де, цифрмен берілсе де бөлек жазылады. Мысалы: мың қаралы, 100 шамалы, елуге тарта, 40-қа таман, он бір жарым, 2 жарты, бір ширек т. б.
Қосарланып айтылған топтау сан есімдері сөзбен берілсе де, цифрмен берілсе де дефис (-) арқылы жазылады. Мысалы: он-оннан, 10—15-тен, 20—20-дан т. б.
Есептік сан есім, реттік сан есім, жинақтық сан есімдер зат есімше септеледі.
Объяснение: