АЙТЫЛЫМ 1-тапсырма. Сұрақтарға жауап бер. 1. Сен тұратын жер қандай аймаққа (op- манды, далалы, шөл, шөлейт) жатады? 2. Сен тұратын жерде өзен, көл бар ма? 3. Бар болса, қалай аталады? 4. Ол қайдан бастау алады? 5. Ол ағынды су ма? АҒЫНДЫ емес пе?

Еліміз егемендік алып, еңсеміз көтеріліп, елдігіміз бен теңдігіміз теңеліп, дініміз бен тіліміз қайта жаңғырып, тәуелсіз қазақ елі біршама жетістіктерге жетті.Халқымыздың ғасырлар бойы аңсаған бабаларымыз бен даналарымыздың артында қалған армандары мен аманаттары орындалып, көп ұлтты қазақ елі жиырма жылдың ішінде біршама өркендеп, экономикасы мен әлеуметтік жағдайы көтеріліп, әлемнің дамыған елдерінің қатарынан көрінді. Атап айтсақ, дамыған мемлекеттер арасында ЕЫҚҰ мүшелігіне қабылдануымыз.Тұңғыш рет елімізде Азиада алауы тұтанып, қазақ елінің мерейі үстем болды.Ел болып егеменді қазақ елі,Алматым сұлу көркі асқақ еді.Жөнелтіп ұлы көшті Арқа жаққа,Нұр ағам нұрлы жолға бастап еді.Біздің осындай мақтанышпен қарайтын Алматы және Астана қос қаламыздың келбеті әлем тарихынан орын алды.Астана қаласы азғана уақытта салтанатты гүлденген қалаға айналды. Бұл Тәуелсіз елімнің басына қоған бақыты екені айқын.Қазақ елінің терезесі теңеліп, осында тұратын елімнің ынтымағы мен татулығы жарасқан. Тәуелсіз еліміздің ертеңі, болашағы қазіргі жастар мен жас жеткіншектер біздің келешек ұрпақтарымыз.Келешекте қазақ елі бұдан да үлкен жетістіктерге жетуіне әрбір азамат өз үлесін тигізіп, ат салысса нұр үстіне нұр болар еді.Қазақ елім, тұғыры биік алыпсың,Егемен елім тарихыңа қанықпын.Көгілдір туың көгінде мәңгі желбіреп,Берекесі мен бірлігі артсын халықтың!Тәуелсіз қазақ елінің айы оңынан туып, биіктерден көріне берсін.

Жалғаулар

Жалғау— сөз бен сөзді байланыстыратын, сөз аралығындағы қатынастардың көрсеткіші болып табылатын, сөзге грамматикалық мағына үстейтін қосымшалар. Жалғаудың төрт түрі бар: көптік, тәуелдік, септік, жіктік. Жалғаулар бірінен соң бірі жалғана береді. Мұндай жағдайда көбінесе алдымен көптік, онан соң тәуелдік, сөз соңында септік жалғаулары жалғанады, жіктік жалғауы да сөз соңында жалғанады: оқушы-лар-ымыз-ға, бала-мыз, келе-сіз.

Көптік жалғаулар: дар/дер л, м, н, ң, ж, з

тар/тер қатаң дауыссыздар + б, в, г, д

лар/лер дауыстылар + й, р, у

қағаздар, емтихандар, кiлемдер, жолдастар, мектептер, таулар, үйлер.  

Септік жалғаулар арқылы есімдер сөйлемдегі етістіктермен де, шылау сөздермен де, есімдер өзді-өздері де жалғасып әр алуан қарым-қатынасқа түседі.

Атау септік: – еш жалғаусыз.

Ілік септік:  - ның, - нің, - дың, - дің, - тың, - тің.

Барыс септік: ға,ге,қа,ке.

Табыс септік: - ны,- ні, - ды, - ді, - ты, - ті.

Жатыс септік: - да, - де, - та, - те.

Шығыс септік: - нан, - нен, - дан, - ден, - тан,- тен.

Көмектес септік: - мен, - бен, - пен.

Мысалы:

Кітап/мектеп

Кітаптың/мектептің

Кітапқа/мектепке

Кітапты/мектепті

Кітапта/мектепте

Кітаптан/мектептен

Кітаппен/мектеппен

Тәуелдік жалғау, әдетте, бір заттың басқа бір затқа тәуелді екенін білдіретін қосымша. Негізінде зат есімге тән қосымша бола тұрса да, зат есім қызметін атқаратын, демек, субстантивтенетін (заттанатын) сөздердің барлығына да жалғана береді

I жақ: -м, - ым, - ім.

II жақ: –ң, - ың, - ің.

II жақ: –ңыз, - ңіз, -ыңыз, - іңіз.

III жақ: -сы, - сі, -ы, -і.

Мысалы:

Жекеше:

Менің досым/дәптерім

Сенің досың/дәптерің

Сіздің досыңыз/дәптеріңіз

Оның досы/дәптері

Көпше:

Біздің досымыз/дәптеріміз

Сендердің достарың/дәптерлерің

Сіздердің достарыңыз/дәптерлеріңіз

Олардың достары/дәптерлері

Жіктік жалғау - баяндауышқа ғана тән жалғау. Жіктік жалғау тек қана синтаксистік қызмет атқарады.

Жіктеу категориясы - қазіргі қазақ тілінде тек етістікке ғана тән қасиет емес, баяндауыш болып қызмет атқара алатын өзге де сөз таптарына, соның ішінде есімдерге де тән қасиет.

Жекеше /// көпше

І жақ -мын, -мін, -бын, -бін, -пын, -пін /// І жақ - мыз, -міз, -быз, -біз, -пыз, -піз.

ІІ жақ -сың, -сің /// ІІ жақ -сыңдар, -сіңдер

ІІ жақ -сыз, -сіз /// ІІ жақ -сіздер, -сыздар

ІІІ жақ – ///ІІІ жақ-

Оқушымын /Оқушымыз

Оқушысың/ Оқушысыңдар

Оқушысыз /Оқушысыздар

Оқушы/ Оқушылар.