karp22rus2

15.07.2022 16:15 •  Қазақ тiлi

ҚАЗАҚ ШЕШЕНДІКТАНУ ҒЫЛЫМЫ: ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ Қазақтың төл шешендік өнері туралы, қазақ даласындағы билердің қоғамдық-әлеуметтік рөлі туралы тұңғыш ой-пікірін білдірген ғалым Шоқан Уәлиханов болды.Ол «би» атағының формалды түрде тапсырылмайтынын, ойынан шыққан әділ де шешен адамдарға халықтың өзі беретін ең құрметті атақ екенін айтады. Ш.Уәлиханов халық арасында би беделінің кез келген билеуші әкімдерден биік екендігіне тоқталады. Ол би атағын алу үшін екішарттың орындалуы қажет деп көрсетеді: біріншіден, бидің халықтық дәстүр-салттарды терең білуі, екіншіден, ерекше шешен сөйлей білу қабілеті.
Абай да өзіне дейінгі шешендердің шығармашылық болмыс-бітіміне терең ден қойған. Ол: «Билік біздің қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған бұрынғы «Қасым ханның қасқа жолын», «Есім ханның ескі жолын», Әз Тәукенің «Жеті жарғысын» білмек керек», – дейді. Сонымен қатар ел ішінде билік жасайтын адамның ескі заңды заманына қарай өзгертіп, жетілдіріп отыруы қажеттігін де бір шарт ретінде ұсынады. Өзі де ел арасында талай дау-дамайға әділ төрелік еткен Абай билердің сайлану үрдісі, бидің болмысы жөнінде тұжырымды ой білдіреді (үшінші қарасөз). Ал жиырма жетінші қарасөзінің мазмұнын ежелгі грек шешендері Сократ пен Аристотель арасындағы диалогке құруы оның шешендік өнер тарихынан хабардар болғанын танытады. Шешендік сөздің ішкі мәні мен сыртқы сұлулығы жөнінде Абай жазған өлеңдер, Абай түйген тұжырымдар (отыз жетінші қарасөз) қазақ шешендігіне қойылар талаптармен толық үндеседі.
«Шешен сөз» ұғымын термин ретінде алғаш қолданушы, шешендікті тұңғыш рет ғылым түрінде зерттеп, зерделеуші ғалым Ахмет Байтұрсынұлы болды. Ол «Әдебиет танытқыш» атты еңбегінде қарасөздің пайымдама түрін екшеп, оның бір саласы ретінде шешендік сөзге жан-жақты талдау жасады. Ол шешен сөздің табиғаты, түрлері жөнінде терең ойлар тұжырымдыған. А.Байтұрсынұлы шешендік сөздің құрылымын беске бөледі: а) бастамасы; ә) ұсынбасы; б) мазмұндамасы; в) қыздырмасы; г) қорытпасы. Шешендік сөзді мазмұнына қарай саясат шешен сөзі, билік шешен сөзі, қошемет шешен сөзі, білгір шешен сөзі, уағыз деп іштей бөліп, әрқайсысына сипаттама берген де Ахмет Байтұрсынұлы еді.
Шәкәрім Құдайбердіұлының «Би һәм билік туралы», Ә.Бөкейхановтың «Би һәм билік», «Тағы да би һәм билік туралы» атты мақалаларында да қазақтың шешендік өнерінің сыр-сипаттары тереңдікпен талданады.
М.Әуезов еңбектерінде де шешендер, билер жөнінде маңызды түйіндеулер жасалды. Ол «Әдебиет тарихы» атты еңбегінде «Билер айтысы» атты тарау арнап, онда шешен сөздің ерекшеліктері туралы ғылыми тұжырым жасады.
Ал отызыншы жылдары шешен сөздерді тиянақты жинақтап, көшелі ой айтқан С.Сейфуллин болды. Ол өзінің «Қазақ әдебиеті» атты еңбегінің «Билер шешендігі» атты тарауында шешендікті әдебиеттің ерекше жеке жанры ретінде қарастырады
Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Б.Кенжебаевтардың еңбектерінде шешендік сөз әр деңгейде зерттелді. Тек XX ғасырдың екінші жартысында шешендік сөзді ғылыми тұрғыдан арнайы қарастырып, оған ерекше ден қойған ғалымдар шықты. Олар Ә.Мәметова, Б.Адамбаев, С.Садырбаев, С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев, С.Негимовтер еді.
Қазақ шешендік тануына бүкіл ғұмырын арнаған бірегей ғалым Б.Адамбаев болды. Ол «Шешендік өнер» атты монаграфиясында да, әр жылдары жариялап отырған өзге еңбектерінде де шешендік өнердің теориялық мәселелерін жүйелі зерттеді.
Көрнекті тілші-ғалым М.Балақаев шешендікті тіл мәдениетімен бірлікте қарастырып, мектеп бағдарамаларына енгізу қажеттігін негіздеді.

Мәтіннен екі сөйлемді таңдап, морфологиялық талдау жасаңыз.

Комектесндерш тез Арада керек болп тур!​