азақ тілі, казахский язык 5 класс Ілгерінді ықпал –
қатар тұрған
екі дауыссыз
дыбыстың
алдыңғысының
соңғысына ықпал етуі.
Қатаң + қосымша да
қатаңнан басталады: тасты,
көппен
Ұяң + қосымша да ұяң:
жұлдызға, сөзбен
Дауысты не үнді болса + ұяң
не үнді: шағалалар, шағаланы
ш + с = с дыбысы ш болып
айтылады: көшсін – көшшін,
ұшса – ұшша
Дауысты, үнді, ұяң + қатаң
к, қ дыбыстары ұяң г, ғ болып
айтылады: қара қой – қара
ғой, жай қалмау – жай ғалмау
Қатаң + ұяң
дауыссыздар айтуда қатаң:
Тұратбек – Тұратпек, Сәтбай –
Сәтпай
2. Кейінді ықпал – қатар
тұрған екі дауыссыз
дыбыстың соңғысының
алдыңғысына ықпал етуі.
қ, к, п + дауысты = қатаң
ұяңға айналады: тілек+і –
тілегі, құлақ+ы – құлағы,
соқ+у – соғу
Н + б және п = түбірдегі н ды
бысы м болып айтылады:
Дәптерге жазып
алады:
ілгерінді ықпал
кейінді ықпал
тоғыспалы ықпал
ережелерін жатқа
жазады
1.-тапсырма
Сөйлемнен
айтылуы мен
жазылуында
айырмашылық бар
сөзді тауып жазады
Сәрсенкүл сән
туралы жазса,
шабыттанып кетеді.
2-тапсырма
Сөз ішіндегі
ілгерінді ықпалды
тап.
ала келші
ұлт, нақыш
асыға көрген
әркім, әрқалай
Түбір мен қосымшаның, сөз
бен сөздің арасындағы
дауыссыз дыбыстардың бір-
біріне әсер етуі дыбыс
үндестігі деп аталады.
Дыбыс үндестігі үшке
бөлінеді:
ІЛГЕРІНДІ ЫҚПАЛ
КЕЙІНДІ ЫҚПАЛ
сенбе – сембе, сәрсенбі –
сәрсембі
н + к, қ, ғ, г айтуда ң болып
өзгереді: түнгі – түңгі, сәнқой
– сәңқой
Ш + с және з = ш болып
өзгереді: сөзшең – сөшшең,
таныс шығар – таныш шығар
з + с = с болып айтылады:
сөзсіз – сөссіз, жазса – жасса
з + ж = з дыбысы ж болып
айтылады: құз-жартас – құж-
жартас, күз жақын – күж
жақын
Екі дауысты дыбыстың
соңғысының ықпалынан
алдыңғы дауысты дыбыс
айтуда түсіп қалады:
Сарыөзек – Сарөзек, қара ала
– қарала, жеті ешкі – жетешкі
3 .Тоғыспалы ықпал –
қатар келген екі дыбыстың
бір-біріне ілгерінді-кейінді
ықпал етіп, екеуінің де
өзгеріске ұшырауы.
(с+ж-шш) с + ж дыбысынан
басталса, айтылуда с мен ж
дыбыстарының
орнына шш дыбыстары
естіледі: Досжан (Дошшан),
тас жол (ташшол)
(н+к,қ-ңғ,ңг) н + к, қ
дыбыстарынан басталса,
айтылуда н мен к, қ
дыбыстарының орнына ңғ,
ңг дыбыстары естіледі: Есен
келді (Есеңгелді), Жиенқұл
Тілім менің - таусылмайтын байлығым. Ең құдіретті де қастерлі өз ана тілім. Шыр етіп дүниеге келгеннен бері ана тіліммен өсіп келемін. Ана тілі арқылы алғашқы әліппені таныдым. Содан бері міне, өз ана тіліммен сусындап келемін. Өз тарихымды танып білдім. Туған тіліміздің абыройын асқақтату – әрбір азаматтың борышы. Себебі, біздің болмысымыз, салт - дәстүріміз, дініміз, мәдениетіміз осы тілімізде жатыр. Тәуелсіз елдің жас ұрпағын парасатты, білімді, іскер, қабілетті, ұлтжанды етіп қалыптастыруда мемлекеттік тіліміздің атқаратын қызметі өте жоғары. Сондықтан да туған еліміздің мемлекеттік тілін білуге міндеттіміз. Өйткені, тіл - ата - бабамыздан бізге қалған аманаты. Ата - баба мұрасын жалғастыру, оның мәртебесін көтеру мына баршамыздың міндетіміз, парызымыз. Тіл арқылы ақындарымыз бен жазушыларымыздың. даналардың сөздерін, өлең - жырларын оқып білеміз, олардан ғибрат аламыз. “Өнер алды – қызыл тіл” деген осыдан шыққан болар. Елінің болашағын ойлаған,. құрметпен қараған әрбір азамат ана тілін сақтап қалуы үшін қолынан келген көмегін аямауы тиіс. Асыл қазынамызға айналған қазақ тілінің құндылығының арта беруіне әрдайым өз үлесімді қосамын. Тәуелсіз Қазақстанның көгінде көк байрағымыз желбіреді, әр қазақтың жүрегінде Әнұранымыз айтылды, өзіміздің қазақ тілімізбен қайтадан қауыштық. Қазақстан Республикасының тіл туралы Заңы қабылданды. Бұның бәрі Елбасының көреген саясатының арқасында деп білемін. Ендігі біздің міндетіміз тілімізді сақтап, сол тілде сауатты жазып, ойымызды қазақ тілінде таза жеткізу, ардақтап құрметтеу.
1. Кісі елінде сұлтан болғанша,
Өз еліңде ұлтан бол.
2. Өз елім, өлең төсегім.
3. Мал қонысын іздейді,
Ер жігіт туысын іздейді.
4. Ел-елдің барі жақсы,
Өз елің барінен жақсы.
5. Іргесі берік елді
Жау ала алмас,
Ауызы бір елді
Дау ала алмас.
6. Сұңқар киясын сағынады,
Торғай ұясын сағынады.
7. Ұлтарақтай болса да
Ата қонысы жер қымбат.
Ат төбеліндей болса да
Туып өскен ел қымбат.
8. Жат елдің жақсысы болғанша,
Өз еліңнің сақшысы бол.
9. Есі бар жігіт елін табар,
Есі жоқ жігіт жаттың отын жағар.