Біліміңді тексер 1. Орта ғасырлардың басында қалыптасқан халықаралық жағдай Ұлы Жібек жолына қалай ықпал етті? 2. Ұлы Жібек жолы арқылы қандай мәдени байланыстар орын алды? 3. Чжэн Хэ экспедициясының мақсаты қандай еді?
Біздің дәуірімізге жеткізген еңбек Мәшһүрде мол екенін естен шығармауымыз керек. Сондықтан қазақ жазба әдебиеті мен ауыз әдебиетінің ғылымдық бір саласы историография бөлімінде Мәшһүрдің ол түрдегі еңбегіне әрдайым орынды баға берілуі шарт»,- деп жазған екен. Мұхтар Әуезовтей Мәшһүрдің қадір-қасиетін соншама терең түсінген қазақ аз шығар деп ойлаймыз.
Мәшһүр Жүсіптің екі томдық еңбегін жинақтап, бастыруда үлкен еңбек сіңірген Сәрсенбі Дәуітовтің еңбегіне зор баға берген қазақ әдебиетінің ақсақалы Әбділдә Тәжібаев былай дейді:
«Қазақ зиялыларының, ішінде Мәшһүр Жүсіп Көпеевті білмейтіндер жоқ шығар. Әрі ақын, әрі ақылгөй жан ұлы Абайға ілесе шықты да осы данышпан ұстаздың ағартушылық жолын берік ұстанды, ақындық мұратын да өзіне мұрат етті.
Мәшһүрдің сөздің қадірін білуге, оны аса қасиет тұтып, бағалауға үндейтін жерлері аз емес. Өзі ақын болғандықтан да болу керек, ол жадында сақталған сөз маржандарының бірде-бірін назардан тыс қалдырмауға тырысты! Мысалы, оның қолжазбасында: «Жан бір асыранды құс. Дүние бір қапас. От, су бермесе қапаста тұрып аштан өліп қалады. Оған қорек беру керек. А қайдан тамақтан семіреді, құлақтан семіреді. Мұнан мағлұм болды, жақсы сөзге жан семіреді екен. Жанның қорегі құлақ сүйсінер сөз екен. Адам тіршілігінде, денсаулығында құлақ сүйсінерлік сөз естуге талап қылып, тырмысу керек», – делініпті. Дәл осы ой, дәл осы пікір бүкіл а ортақ. Шынында да адам жаны жақсы лебізге, әсем әнге тәтті күйге ынтық.
1. Негізгі және туынды түбір үстеулер көбінесе айтылуынша жазылады. Мысалы: ертең, кешке, бұрын, кейін, сонда, әрі, бері, төмен, бірге, әрең, талай т. б.
2. Сөздердің бірігуінен жасалған күрделі үстеулердің көпшілігі айтылуынша яғни сыңарларының дыбысталуынша өзгеріске түскен күйінде жазылады. Мысалы: бүгін, биыл, қыстыгүні, жаздыгүні, ендігәрі, анағұрлым т. б. сөздер осылай айтылуынша жазылады. Бұлар: бұл + күн, бұл + йыл, қыстың + куні, жаздың + куні, ендігіден + әрі, ана + құрылым деген сөздерден біріккен.
Ал таңертең (тәңертең емес), бірқыдыру (бірғыдыру емес), әлдекімше (әлдегімше емес) сияқты күрделі үстеулердің сынарлары түбір тұлғасын сақтап жазылады.
106
3. Сөздердің қайталануынан я қосарлануынан жасалған күрделі үстеулер дефис (-) арқылы жазылады. Мысалы: тез-тез (киді), бірте-бірте (жүріп кетті), жол-жөнекей (соқты), қолма-қол (берді), емін-еркін (отырды), күні-туні (істеді) т. б.
4. Сөздердің тіркесуінен құралған күрделі үстеулердің әрбір сынары бөлек жазылады. Мысалы: таң сәріде (тұрды), күні бойы (дайындалды), қаннен қаперсіз (отыр), ала жаздай (ән салып) т. б
Біздің дәуірімізге жеткізген еңбек Мәшһүрде мол екенін естен шығармауымыз керек. Сондықтан қазақ жазба әдебиеті мен ауыз әдебиетінің ғылымдық бір саласы историография бөлімінде Мәшһүрдің ол түрдегі еңбегіне әрдайым орынды баға берілуі шарт»,- деп жазған екен. Мұхтар Әуезовтей Мәшһүрдің қадір-қасиетін соншама терең түсінген қазақ аз шығар деп ойлаймыз.
Мәшһүр Жүсіптің екі томдық еңбегін жинақтап, бастыруда үлкен еңбек сіңірген Сәрсенбі Дәуітовтің еңбегіне зор баға берген қазақ әдебиетінің ақсақалы Әбділдә Тәжібаев былай дейді:
«Қазақ зиялыларының, ішінде Мәшһүр Жүсіп Көпеевті білмейтіндер жоқ шығар. Әрі ақын, әрі ақылгөй жан ұлы Абайға ілесе шықты да осы данышпан ұстаздың ағартушылық жолын берік ұстанды, ақындық мұратын да өзіне мұрат етті.
Мәшһүрдің сөздің қадірін білуге, оны аса қасиет тұтып, бағалауға үндейтін жерлері аз емес. Өзі ақын болғандықтан да болу керек, ол жадында сақталған сөз маржандарының бірде-бірін назардан тыс қалдырмауға тырысты! Мысалы, оның қолжазбасында: «Жан бір асыранды құс. Дүние бір қапас. От, су бермесе қапаста тұрып аштан өліп қалады. Оған қорек беру керек. А қайдан тамақтан семіреді, құлақтан семіреді. Мұнан мағлұм болды, жақсы сөзге жан семіреді екен. Жанның қорегі құлақ сүйсінер сөз екен. Адам тіршілігінде, денсаулығында құлақ сүйсінерлік сөз естуге талап қылып, тырмысу керек», – делініпті. Дәл осы ой, дәл осы пікір бүкіл а ортақ. Шынында да адам жаны жақсы лебізге, әсем әнге тәтті күйге ынтық.
Үстеудің емлесі
1. Негізгі және туынды түбір үстеулер көбінесе айтылуынша жазылады. Мысалы: ертең, кешке, бұрын, кейін, сонда, әрі, бері, төмен, бірге, әрең, талай т. б.
2. Сөздердің бірігуінен жасалған күрделі үстеулердің көпшілігі айтылуынша яғни сыңарларының дыбысталуынша өзгеріске түскен күйінде жазылады. Мысалы: бүгін, биыл, қыстыгүні, жаздыгүні, ендігәрі, анағұрлым т. б. сөздер осылай айтылуынша жазылады. Бұлар: бұл + күн, бұл + йыл, қыстың + куні, жаздың + куні, ендігіден + әрі, ана + құрылым деген сөздерден біріккен.
Ал таңертең (тәңертең емес), бірқыдыру (бірғыдыру емес), әлдекімше (әлдегімше емес) сияқты күрделі үстеулердің сынарлары түбір тұлғасын сақтап жазылады.
106
3. Сөздердің қайталануынан я қосарлануынан жасалған күрделі үстеулер дефис (-) арқылы жазылады. Мысалы: тез-тез (киді), бірте-бірте (жүріп кетті), жол-жөнекей (соқты), қолма-қол (берді), емін-еркін (отырды), күні-туні (істеді) т. б.
4. Сөздердің тіркесуінен құралған күрделі үстеулердің әрбір сынары бөлек жазылады. Мысалы: таң сәріде (тұрды), күні бойы (дайындалды), қаннен қаперсіз (отыр), ала жаздай (ән салып) т. б