Берілген өлең жолдарындағы автор ойына заманауи тұрғыдан баға беріңіз. Кәнеки бетке қарашы!
Көппін деген Қазақтан,
Қатағанның жоқ қой санасы!
Толып жатқан көп қазақ, Көк пенен жердің арасы!
Манаптары Қырғыздың,
Қатағанды ақын деп,
Алып келдің ұялмай.
Қатаған ақын сөйлесе,
Күлесің езу жия алмай,
Енді міне отырсың,
Орыныңнан тұра алмай!
Мына отырған Қатаған,
Қайта қайта мақтанып,
Жантайдың шенін қоймайды.
Аңға шыққан тазыға,
Оған да қарғы байлайды!
Еменнен күшті ағашпын,
Еселесең сынбай
ІЛГЕРІНДІ ЫҚПАЛ
Сөз ішінде немесе сөздер аралығында алғашқы дыбыстың өзінен кейінгі дыбысқа әсерін тигізіп тұруын ілгерінді ықпал дейміз.
а) Сөздің соңғы дыбысы дауысты, я үнді, я ұяң дауыссыз дыбыстардың бірі болса, дауыссыздан басталатын қосымшаның бірінші дыбысы не үнді, не ұяң болады.
Мысалы: бала-лар (бала-дар не бала-тар емес), күздік (күз-тік емес), қар-лы (қар-ды, қар-ты емес).
ә) Сөздің соңғы дыбысы қатаң болса, не сөз б, в, г, д дыбыстарының біріне аяқталса, оған қатаң дыбыстан басталатын қосымша жалғанады.
Мысалы: от-пен (от-бен я от-мен емес), космос-қа (космос-ға я космос-да емес), Ленинград-қа (Ленинград-ға емес).
б) Біріккен сөздердің, сөз тіркесінің алғашқы сыңары қатаң болып, соңғы сыңары ұяңнан басталса да ол қатаңға айналады, бірақ жазғанда түбірі сақталады.
Мысалы: айтылуы- жазылуы: Қоныспек – Қонысбек, Тыныспек – Тынысбек, тас пер - тас бер^
в) Біріккен сөздердін, сөз тіркесінің алғашқы сыңары дауыстыға, я үндіге, я ұяңға аяқталып, екінші сыңары қатаң дыбыстан басталса, айтылуда қатаң дыбыс ұяңданып естіледі, бірақ жазғанда түбірі сақталады.
Мысалы: айтылуы - жазылуы: Жаңағорған – Жаңақорған, кім гелді? - кім келді?
КЕЙІНДІ ЫҚПАЛ
Сөз ішінде немесе сөздер аралығында кейінгі дыбыстың өзінен бұрынғы дыбысқа әсер етіп өзгертуін кейінді ықпал дейміз. Сөздің соңғы дыбысы қатаң п, қ, к болып, жалғанатын қосымша дауыстыдан басталса, олар ұяң сыңарларына (п-б, к-г, қ-ғ болып) айналады, кейде п дыбысы у-ға айналады.
Мысалы:- күрек — күрегі, доп — добы, тарақ — тарағы, тап — таба, тауып — (тапып емес).
Кейінді ықпалдың жазуда ескерілмейтін түрі де бар:
а) Сөздің соңғы дыбысы н болса, жалғанатын қосымшалар қ, ғ, г, б, п дыбыстарынан басталғанда, н өзгеріп ң не м болып айтылады, бірақ жазғанда түбірі сақталады. Осылайша дауыссыздардың үндесуі біріккен сөздер мен сөз тіркестерінің арасыңца да болады.
Мысалы: айтылуы - жазылуы: Жампейіс – Жанпейіс, Ермағамбет – Ермағанбет;
ә) Түбірдің соңғы с, з дыбыстарының бірі ш дыбысының алдынан келсе, олар айтылуда ш дыбысы болып естіледі.
Мысалы: айтылуы - жазылуы: ашшы – асшы, колхошшы – колхозшы;
б) Түбірдің соңгы дыбысы з болып, одан кейін с, ж дыбыстарының бірі келсе, з дыбысы с дыбысына не ж дыбысына айналады.
Мысалы: айтылуы – жазылуы: жасса – жазса, божжігіт – бозжігіт.
«Автобус» сөзінің фонетикалық талдауы.
Автобус: 3 буын – ав - тұйық, то – ашық, бус – бітеу.
А - дауысты, жуан, ашық, езулік;
В – дауыссыз, ұяң;
Т - дауыссыз, қатаң;
О - дауысты, жуан, ашық, еріндік;
Б – дауыссыз, ұяң;
У дауысты, жуан, қысаң, еріндік;
С - дауыссыз, қатаң.
Сөзде 7 әріп, 7 дыбыс бар.
«Велосипед» сөзінің фонетикалық талдауы.
Велосипед: 4 буын: ве – ашық, ло – ашық, си – ашық, пед – бітеу.
В – дауыссыз, ұяң;
Е – дауысты, жіңішке, ашық, езулік;
Л - дауыссыз, үнді;
О - дауысты, жуан, ашық, еріндік;
С - дауыссыз, қатаң;
И – дауысты, жіңішке, қысаң, езулік;
П - дауыссыз, қатаң;
Е – дауысты, жіңішке, ашық, езулік;
Д - дауыссыз, ұяң.
Сөзде 9 әріп, 9 дыбыс бар.
«Автомобиль» сөзінің фонетикалық талдауы.
Автомобиль: 4 буын: ав – тұйық, то – ашық, мо – ашық, биль – бітеу.
А - дауысты, жуан, ашық, езулік;
В – дауыссыз, ұяң;
Т - дауыссыз, қатаң;
О - дауысты, жуан, ашық, еріндік;
М - дауыссыз, үнді;
О - дауысты, жуан, ашық, еріндік;
Б – дауыссыз, ұяң;
И – дауысты, жіңішке, қысаң, езулік;
Л - дауыссыз, үнді;
Ь – дыбыссыз.
Сөзде 10 әріп, 9 дыбыс бар.
«Трамвай» сөзінің фонетикалық талдауы.
Трамвай: 2 буын: трам – бітеу, вай – бітеу.
Т - дауыссыз, қатаң;
Р – дауыссыз, үнді;
А - дауысты, жуан, ашық, езулік;
М - дауыссыз, үнді;
В – дауыссыз, ұяң;
А - дауысты, жуан, ашық, езулік;
Й – дауыссыз, үнді.
Сөзде 7 әріп, 7 дыбыс бар.