Үш жүз алпыс бес жасадым болып жуан, Қырық сегіз қызды болдым бір алуан. Қатар өскен бар менің он екі ұлым, Бір ұлым бар олар да ерек туған. /Бір жыл, қырық сегіз жұма,он екі ай,бір ай/.
Ойдан шықты бұл жұмбақ, Ойшыл ерлер ойлан тап. Өзгермейді өзінен Бұл жаһанда бір дарақ. Ол дарақтын бойында Дәл он екі бар бұтақ. Бұтақтардың басында, Үш жүз алпыс жапырақ. Жапырақты қарасақ, Бір жағы қара, бір жағы ақ, Бұл жұмбақты кім шешсе, Болсын дейміз жасы ұзақ. /Жыл он екі ай,үш жүз алпыс күн, күн мен түн/.
Үш жүз алпыс бес шығыршық, Қырық сегіз тығыншық, Аққу жылына екі рет балалайды. /Үш жүз алпыс бес күн,қырық сегіз жұма,екі айт/.
Үш жүз алпыс алты анасы, Қырық сегіз болар баласы. Он сегіз бөлек ұясы, Ішінде екі ақ жұмыртқасы. /Жыл,бір жылдағы апта,күн,ай/.
Үй артында бір дуан, Бір ұлы бар ханға дуан, Қырық сегіз қызы бар, Бәрі жуан. /Бір жыл,бір ай ораза,бір жылдағы қырық сегіз жұма/.
Тауда дарақ, екі бұтақ, Біреуі гүлді, біреуі гүлсіз. /Жыл, жаз, қыз/.
Келеді үлкен алып аузын ашып, Жүреді он екі аяқ қадам басып, Отыздан әр бірінде саусағы бар, Құтылмас ешбір адам одан қашып. /Жыл, он екі ай, отыз күн/.
Базардан бір текемет алдым сатып, Алты айдай текеметте жүрдім жатып. Бұл іске мен ғажайып болып тұрдым, Қалды ғой алты айдан соң айран қатып. /Жаз бен қыс/.
Басына биік таудың бітеді раң, Жайлайды ол раңды екі түрлі аң. Қолына өткір семсер қылыш алып, Шығады аң аулауға салып ұран. Ат мінген бұл екеуі жүгендемей, Дүниені кетпекші емес түгендемей, Астында екеуінің аты бар, Құрығы шолақ болған бөгендемей. /Жыл, жаз, қыс/.
Күзетші бір-екі адам ол жаһанда, Ораулы он екісі бір шапанда. Ұстайды он екісі отыз шоқпар, Қырық құрық даярлаулы қашағанға. Қарасам жеңі бесеу ол шапанда, Көрмедім бұндай шапан бұл жалғанда. Аузы жеңдерінің бүрмеленген Анықтап он екі пар түймеленген. Апырмай, есебі жоқ толып жатқан, Қиындық ойлап тұрсам тарау-тарау бұл не деген? /Жыл,күн, жұма/.
Алты арыстанды үш бөрі сорған, Жілігін шақпай майын сорған, Терісін теспей қанын сорған. /Алты арыстан - алты ай жаз, үш ай тоқсан/.
Аспанда қаһарланған алты терек, Ұясы алтауының бөлек-бөлек. /Алты ай қыс/.
Жолда кеткен ақ қоян, Жолға қарап отырды. Қарға менен құзғынды, Ұйқыменен жоқ қылды. /Қыс/.
Көрсең реңді, қарасаң көрікті, Ол болмаса жұрттың бәрі Бір бәлеге жолықты. /Жаз/.
Шақырса келмес, Жаяу жүрмес. /Жаз/.
Жерде жоқ, көкте жоқ, Бір әңгелектен әңгелек шығады. Он екі бөлек, Біреуі-ащы, Біреуі-тұщы. /Он екі ай, жаз бен қыс/.
Екі үлкен нар көрдім, Бірінің жақсы нұры бар, Бірінің жаман түрі бар, Арасында үзілмес бұйда жібі бар. /Жаз бен қыс/.
Шілдедей шуақ күні бар, Бұлбұлдайын үні бар. Көк шалғыны құлпырған, Масатыдай түрі бар. Қызықтырған адамды, Неше түрлі гүлі бар. /Май айы/.
Бір адамға он екі егіз, Бір егізде біреусіз сегіз. /Ай мен апта/.
Бір ұяда жеті жұмыртқа. /Апта/.
Жаралған бұл дүниеде екі қақпақ, Мезгілімен ашылып және жаппақ. Болғанда бірі қара, екіншісі - Күмістей жарқыраған сүттен де аппақ. /Күн, түн/.
Алдымен қара тұлпар озық келер, Арғымақ мойнын созып кейін келер, Соңынан боз арғымақ басып озып, Айналып бірін-бірі жүре берер. /Түн, таң, күн/.
Баяғыда болыпты екі патша, Бірі қуып бара жатса, бірі қашса, Артында он екіден баласы бар, Үш жүз алпыстан болады тұқым шашса. /Күн мен ай,он екі ай -
Үйрегім бар еді үйде үш жүз алпыс, Мұнша үйректі санап алу елдің салты. Күніне бір үйрегім жоғалады, Айтшы сен сол үйректі кім алады? /Календарь/.
Бір нәрсе дөңгелейді шыр айналып, Келеді бір жеріне қайта айналып, Қызықты мұндай нәрсе бола ма екен, Отырар оны көрсе ер жайланып. /Сағат/.
Желсіз, сусыз айналған бір диірмен, Шыққан күннен айналып бірдей жүрген. Қылдан нәзік мойнында бір бауы бар, Ақылың жетік данасың ойлап білген. /Сағат/.
Мен көрдім күн шығыстан бір диірмен, Түс болса тұрады екен оң бүйірден. Қшінде қылдан нәзік бір жібі бар, Ол жіпті қолы епті, кім иірген. /Сағат/.
Өзінен өзі айналған бір диірмен, Көрінеді әр парасы бір бүйірден. Қылдан нәзік ішінде бір жібі бар, Қолы епті екен, шіркін-ай, кім иірген? /Сағат/.
Денесі бар, сөзі жоқ, Аяғы жоқ жүреді. Күнді, түнді өлшейді, Екі тілді жүрегі Шешуін кім біледі? /Сағат/.
Сырт-сырт етіп соғады, Кеудесінде жүрегі, Өзі тілсіз сөйлейді, Өзі жансыз жүреді. /Сағат/.
Жүруден бір талмайтын, Күн мен түннен қалмайтын. /Сағат/.
Жаңылмайды есептен, Аяғы жоқ жүреді. Сөйлейтұғын тілі жоқ, Уақытыңды біледі. Күндіз-түні жүргенмен, Қызымайды жүрегі, Су ішіп, жем жемейді, Сықырлайды жүрегі. /Сағат/.
Дөңгелек аяғымен жер баспайды, Жерінен уағдалы адаспайды. Білімді қанша адам болса-дағы, Бір адам біліміне таласпайды. /Сағат/.
Қолымнан жиырма төрт үйрек ұшты, Барды да отыз көлдің суын ішті. Көрді де сол үйректі он екі арқар, Үш жүз алпыс қозыға болды ішті. /Бір тәуліктегі 24 сағат, бір айдағы 30 күн, бір жылдағы он екі ай, 360 тәулік/.
Айнала қорған салдым, Ішіне жеті бөлме үй салдым. Жеті үйдің ішіне бір әйнек, Бір шырақ қойдым. /Дүниенің төрт бұрышы, жеті күн, ай мен күн/.
Он екі үйрек, бір сұңқар, Жағалап ұшып сымпылдап. Отыз қызғыш, төрт қыз бен, Айнала жүріп сұңқылдап. /Бір жылдағы он екі ай, бір айдағы төрт жұма, отыз күн/.
Жер үстінде бір бәйтерек, Оның бар он екі бұтағы. Әрқайсысында отыз жапырақ, Отызының бір жағы ақ, бір жағы қара. /Жыл он екі ай, бір айдағы отыз күн, бір күндегі кү
Қазақ халқының қонақ күтуі мен қонақжайлығы туралы.
Баяғы заманнан бері осы күнге дейін жеткен дәстүріміздің бірі мен бірегейі – келген қонаққа дастарқан жаю. Бұл дәстүр тек қонақжай қазақ халқына ғана тән дүние десем, артық айтпаспын, себебі үйге қандай кісі келмесін «ең болмаса нан ауыз тиіп кету керек» деген ұғым санамызда бала кезімізден қалыптасқан. Қазағым қашан да бар асылын, бар тәттісін «қонақ жесін» деп сақтаған. Қазақ халқы үшін дастарқаннан үлкен, дәмнен үлкен нәрсе жоқ. Ақсақалдар да үнемі «Дастарқан тек қуанышты себептермен жайылсын! Дастарқан мол болсын! Осындай үлкен дастарқан басында жинала берейік!» деп бата беріп, тілектерін айтып жатады.
Дастарқан жайғанда міндетті түрде ең алдымен нан қойылады. «Ас атасы – нан» деген мақал осыдан шықса керек. Ұннан жасалынған тағамдар бағзыдан-ақ ақ дастарханымыздың сәні болып келген. Қазақ өзінің шаңырағындағы кез келген жиында дастархан үстінен нанды алыстатпайды.
Сыйлы қонақ келсе, бұрынғы кезде мал сойылып, ет асылса, қазіргі заманда мал сойылмаса да, қазанды отқа қойып, қонақтың кәдесін асып береді. Күн демей, түн демей қазан асуға келгенде қарап қалмайтын қазақ аналары мен келіндері ет тамақты нақышын келтіріп дайындайды. Бүгіндері қырық күн тойын, отыз күн ойын жасамасақ та, кез келген жиында осы ас бірінші мәзірде тұрады.
Жалпы алғанда, қазақтың дастарханы – киелі нәрсе. Бұл тек жайылған шүберек немесе оған қойған ас-ауқат қана емес, бұл – адамның пейілі, ішкі жан-дүниесі, мейірім-шапағаты. Ендеше дастарқанымыз тек қуанышқа жайылсын!
Үш жүз алпыс бес жасадым болып жуан,
Қырық сегіз қызды болдым бір алуан.
Қатар өскен бар менің он екі ұлым,
Бір ұлым бар олар да ерек туған.
/Бір жыл, қырық сегіз жұма,он екі ай,бір ай/.
Ойдан шықты бұл жұмбақ,
Ойшыл ерлер ойлан тап.
Өзгермейді өзінен
Бұл жаһанда бір дарақ.
Ол дарақтын бойында
Дәл он екі бар бұтақ.
Бұтақтардың басында,
Үш жүз алпыс жапырақ.
Жапырақты қарасақ,
Бір жағы қара, бір жағы ақ,
Бұл жұмбақты кім шешсе,
Болсын дейміз жасы ұзақ.
/Жыл он екі ай,үш жүз алпыс күн, күн мен түн/.
Үш жүз алпыс бес шығыршық,
Қырық сегіз тығыншық,
Аққу жылына екі рет балалайды.
/Үш жүз алпыс бес күн,қырық сегіз жұма,екі айт/.
Үш жүз алпыс алты анасы,
Қырық сегіз болар баласы.
Он сегіз бөлек ұясы,
Ішінде екі ақ жұмыртқасы.
/Жыл,бір жылдағы апта,күн,ай/.
Үй артында бір дуан,
Бір ұлы бар ханға дуан,
Қырық сегіз қызы бар,
Бәрі жуан.
/Бір жыл,бір ай ораза,бір жылдағы қырық сегіз жұма/.
Тауда дарақ, екі бұтақ,
Біреуі гүлді, біреуі гүлсіз.
/Жыл, жаз, қыз/.
Келеді үлкен алып аузын ашып,
Жүреді он екі аяқ қадам басып,
Отыздан әр бірінде саусағы бар,
Құтылмас ешбір адам одан қашып.
/Жыл, он екі ай, отыз күн/.
Базардан бір текемет алдым сатып,
Алты айдай текеметте жүрдім жатып.
Бұл іске мен ғажайып болып тұрдым,
Қалды ғой алты айдан соң айран қатып.
/Жаз бен қыс/.
Басына биік таудың бітеді раң,
Жайлайды ол раңды екі түрлі аң.
Қолына өткір семсер қылыш алып,
Шығады аң аулауға салып ұран.
Ат мінген бұл екеуі жүгендемей,
Дүниені кетпекші емес түгендемей,
Астында екеуінің аты бар,
Құрығы шолақ болған бөгендемей.
/Жыл, жаз, қыс/.
Күзетші бір-екі адам ол жаһанда,
Ораулы он екісі бір шапанда.
Ұстайды он екісі отыз шоқпар,
Қырық құрық даярлаулы қашағанға.
Қарасам жеңі бесеу ол шапанда,
Көрмедім бұндай шапан бұл жалғанда.
Аузы жеңдерінің бүрмеленген
Анықтап он екі пар түймеленген.
Апырмай, есебі жоқ толып жатқан,
Қиындық ойлап тұрсам тарау-тарау бұл не деген?
/Жыл,күн, жұма/.
Алты арыстанды үш бөрі сорған,
Жілігін шақпай майын сорған,
Терісін теспей қанын сорған.
/Алты арыстан - алты ай жаз,
үш ай тоқсан/.
Аспанда қаһарланған алты терек,
Ұясы алтауының бөлек-бөлек.
/Алты ай қыс/.
Жолда кеткен ақ қоян,
Жолға қарап отырды.
Қарға менен құзғынды,
Ұйқыменен жоқ қылды.
/Қыс/.
Көрсең реңді, қарасаң көрікті,
Ол болмаса жұрттың бәрі
Бір бәлеге жолықты.
/Жаз/.
Шақырса келмес,
Жаяу жүрмес.
/Жаз/.
Жерде жоқ, көкте жоқ,
Бір әңгелектен әңгелек шығады.
Он екі бөлек,
Біреуі-ащы,
Біреуі-тұщы.
/Он екі ай, жаз бен қыс/.
Екі үлкен нар көрдім,
Бірінің жақсы нұры бар,
Бірінің жаман түрі бар,
Арасында үзілмес бұйда жібі бар.
/Жаз бен қыс/.
Шілдедей шуақ күні бар,
Бұлбұлдайын үні бар.
Көк шалғыны құлпырған,
Масатыдай түрі бар.
Қызықтырған адамды,
Неше түрлі гүлі бар.
/Май айы/.
Бір адамға он екі егіз,
Бір егізде біреусіз сегіз.
/Ай мен апта/.
Бір ұяда жеті жұмыртқа.
/Апта/.
Жаралған бұл дүниеде екі қақпақ,
Мезгілімен ашылып және жаппақ.
Болғанда бірі қара, екіншісі -
Күмістей жарқыраған сүттен де аппақ.
/Күн, түн/.
Алдымен қара тұлпар озық келер,
Арғымақ мойнын созып кейін келер,
Соңынан боз арғымақ басып озып,
Айналып бірін-бірі жүре берер.
/Түн, таң, күн/.
Баяғыда болыпты екі патша,
Бірі қуып бара жатса, бірі қашса,
Артында он екіден баласы бар,
Үш жүз алпыстан болады тұқым шашса.
/Күн мен ай,он екі ай -
Үйрегім бар еді үйде үш жүз алпыс,
Мұнша үйректі санап алу елдің салты.
Күніне бір үйрегім жоғалады,
Айтшы сен сол үйректі кім алады?
/Календарь/.
Бір нәрсе дөңгелейді шыр айналып,
Келеді бір жеріне қайта айналып,
Қызықты мұндай нәрсе бола ма екен,
Отырар оны көрсе ер жайланып.
/Сағат/.
Желсіз, сусыз айналған бір диірмен,
Шыққан күннен айналып бірдей жүрген.
Қылдан нәзік мойнында бір бауы бар,
Ақылың жетік данасың ойлап білген.
/Сағат/.
Мен көрдім күн шығыстан бір диірмен,
Түс болса тұрады екен оң бүйірден.
Қшінде қылдан нәзік бір жібі бар,
Ол жіпті қолы епті, кім иірген.
/Сағат/.
Өзінен өзі айналған бір диірмен,
Көрінеді әр парасы бір бүйірден.
Қылдан нәзік ішінде бір жібі бар,
Қолы епті екен, шіркін-ай, кім иірген?
/Сағат/.
Денесі бар, сөзі жоқ,
Аяғы жоқ жүреді.
Күнді, түнді өлшейді,
Екі тілді жүрегі
Шешуін кім біледі?
/Сағат/.
Сырт-сырт етіп соғады,
Кеудесінде жүрегі,
Өзі тілсіз сөйлейді,
Өзі жансыз жүреді.
/Сағат/.
Жүруден бір талмайтын,
Күн мен түннен қалмайтын.
/Сағат/.
Жаңылмайды есептен,
Аяғы жоқ жүреді.
Сөйлейтұғын тілі жоқ,
Уақытыңды біледі.
Күндіз-түні жүргенмен,
Қызымайды жүрегі,
Су ішіп, жем жемейді,
Сықырлайды жүрегі.
/Сағат/.
Дөңгелек аяғымен жер баспайды,
Жерінен уағдалы адаспайды.
Білімді қанша адам болса-дағы,
Бір адам біліміне таласпайды.
/Сағат/.
Қолымнан жиырма төрт үйрек ұшты,
Барды да отыз көлдің суын ішті.
Көрді де сол үйректі он екі арқар,
Үш жүз алпыс қозыға болды ішті.
/Бір тәуліктегі 24 сағат, бір айдағы 30
күн, бір жылдағы он екі ай, 360 тәулік/.
Айнала қорған салдым,
Ішіне жеті бөлме үй салдым.
Жеті үйдің ішіне бір әйнек,
Бір шырақ қойдым.
/Дүниенің төрт бұрышы, жеті күн,
ай мен күн/.
Он екі үйрек, бір сұңқар,
Жағалап ұшып сымпылдап.
Отыз қызғыш, төрт қыз бен,
Айнала жүріп сұңқылдап.
/Бір жылдағы он екі ай, бір айдағы төрт жұма, отыз күн/.
Жер үстінде бір бәйтерек,
Оның бар он екі бұтағы.
Әрқайсысында отыз жапырақ,
Отызының бір жағы ақ, бір жағы қара.
/Жыл он екі ай, бір айдағы отыз күн,
бір күндегі кү
Қазақ халқының қонақ күтуі мен қонақжайлығы туралы.
Баяғы заманнан бері осы күнге дейін жеткен дәстүріміздің бірі мен бірегейі – келген қонаққа дастарқан жаю. Бұл дәстүр тек қонақжай қазақ халқына ғана тән дүние десем, артық айтпаспын, себебі үйге қандай кісі келмесін «ең болмаса нан ауыз тиіп кету керек» деген ұғым санамызда бала кезімізден қалыптасқан. Қазағым қашан да бар асылын, бар тәттісін «қонақ жесін» деп сақтаған. Қазақ халқы үшін дастарқаннан үлкен, дәмнен үлкен нәрсе жоқ. Ақсақалдар да үнемі «Дастарқан тек қуанышты себептермен жайылсын! Дастарқан мол болсын! Осындай үлкен дастарқан басында жинала берейік!» деп бата беріп, тілектерін айтып жатады.
Дастарқан жайғанда міндетті түрде ең алдымен нан қойылады. «Ас атасы – нан» деген мақал осыдан шықса керек. Ұннан жасалынған тағамдар бағзыдан-ақ ақ дастарханымыздың сәні болып келген. Қазақ өзінің шаңырағындағы кез келген жиында дастархан үстінен нанды алыстатпайды.
Сыйлы қонақ келсе, бұрынғы кезде мал сойылып, ет асылса, қазіргі заманда мал сойылмаса да, қазанды отқа қойып, қонақтың кәдесін асып береді. Күн демей, түн демей қазан асуға келгенде қарап қалмайтын қазақ аналары мен келіндері ет тамақты нақышын келтіріп дайындайды. Бүгіндері қырық күн тойын, отыз күн ойын жасамасақ та, кез келген жиында осы ас бірінші мәзірде тұрады.
Жалпы алғанда, қазақтың дастарханы – киелі нәрсе. Бұл тек жайылған шүберек немесе оған қойған ас-ауқат қана емес, бұл – адамның пейілі, ішкі жан-дүниесі, мейірім-шапағаты. Ендеше дастарқанымыз тек қуанышқа жайылсын!