Түріктердің Ислам дінінің қабылдауымен Түркі өркениетіндегі ғылыми еңбектердің саны арта түсті. Бұл үдеріс бір жағынан түріктердің дүниетанымдарының, салт-дәстүрлерінің Ислам әлемі елдеріне жайылуына жол ашса, енді бір жағынан Ислам дінінің жетістіктері түріктердің арасында да тарай бастады. Осы алыс-берістің кезінде түріктер араб әріптерімен өз тілін сөйлете бастады. Түріктердің Ислам әлеміндегі ықпалының артуына байланысты арабтар мен парсылар үшін түрік тілін үйрену қажеттілігі туды. Өйткені тоғызыншы ғасырдан бастап, түріктердің құрған Ғазнауилер мемлекеті, сосын Селчуктар мемлекеті Ислам әлемінде негізгі күшке айналған еді. Ислам дінін жаңадан қабылдап, Ислам дінінің таралуына жан-тәнімен атсалысып жатқан түрік-мұсылмандарды тану қажеттілігін Қарахандар мемлекетінен шыққан ғұлама Махмут Қашқари өтеді. Оның жазған «Диуанү лұғати әт-түрік» яғни «Түркі тілдері жинағы» еңбегі түріктердің тек қана тілі емес, сонымен қатар салт-санасы, дүниетанымы, жер аттары, ру аттары, қысқасы түріктерге қатысты барлық ақпаратты қамтитын энциклопедия болып саналады. Олай болса бүгінгі тақырыбымыз Махмут Қашқари және оның «Диуани лұғати әт-түрік» еңбегі болып табылады.
Еңбегінің атауы- әйгілі «Диуани лұғат ат-түрк» атты еңбектің авторы
Негізінде қазақ халқы көшпелі жағдайда болды да, мал. шаруашылығын кәсіп етті. Халықтың күн көрісі, тұрмыс-тіршілігі төрт түлік малға байланысты еді. Жесе – азық, кисе- киім, мінсе – көлік дегендей, көшпелі жағдайда болған, экономиканың басқа түрі дамыған қазақ халқы үшін төрт түлік мал. тіршілік тірегі болды.
Өзінің тұрмыс – тіршілігенде осындай айырықша орын алған, пайдасы тиіп қызметі сіңген төрт түлік май жайында қазақ халқы ерет заманда – ақ неше түрлі әңгіме, жыр, өлеңдер шығарған. Бұлардың бәрінде мал. шаруашылығымен кәсіп еткен адамның төрт түлік жайындағы көзқарасы, ой – арманы, тілек – мүддесі өрініп отырады.
Ауыз әдебиетінде төрт түлік май жайындағы шығармалардың кейбір үлгілері ең ерте заманда, ертедегі адамдардың жаратылыс сырын түсіне алмаған кезінің өзінде – ақ туа бастаған. Шоқан Уәлиханов “Шамандықтың қазақтардағы қалдығы” дейтін еңбегінде төрт түлік мал. жайында туған шығармалардың алғашқы үлгілері ертедегі адамдардың ой – өрісі төмен сатыда тұрған кезінде шыққандығын айтады. Жаратылыс сырын түсіне алмаған ертедегі адамдар әлем дүниесіндегі әрбәр құбылыстарды өзінше долбарлап жорыған, бұларда жаратушы күш бар деп. сенген, соған табынған.
Төот түлік мал. жайында шығарылған шығармалардың алғашқы үлгілері осындай ескі сенім – нанымдарға байланысты туған. Онда әрбір түлікітің жаратушы құдайы бар деп. білген. Мәселен, қазақта “Қазықұрт тауы” деген әңгіме жыр бар. Осы жырда халық төрт түлік малдың қалай пайда болғанын ескі Діни ұғымдарға байланыстыра былай баяндайды. Баяғы бір заманда дүние жүзін топан су қаптап кетеді. Тек қана Қазықұрт дейтін тауды су баспайды және осы таудың ығында Нұқ дейтін әулиенің кемесі тұрады. Топан қаптаған кезде жан-жануарлар осы кемеге тығылады. Мұның ішінде төрт түліктің де тұқымы болады. Әрбір түліктен бір-бір тұқым аман қалады да, кейіннен ол өрбіп өседі. Бұл түліктерді топаннан сақтап қалған олардың жаратушысы, селері болады. Жылқының иесі – Жылқышы ата (кейде Қамбар ата деп. те аталады), қойдың иесі – Шопан ата, түйенің иесі – Ойсыл қара, сиырдың иесі – Зеңгі-баба, ешкінің иесі – Сексек-ата деп. әрқайсына жекелей ат қояды. Әрбір түліктің осы секілді селері болғандығын, олардың арқасында топан-судан аман қалғандығын “Қазықұрт тауы” дейтін әңгіме-жыр былай суреттейді:
Қазщықұрттың басында кеме қалған.
Ол әулие болмаса неге қалған?
Жетім бота үстінде жатып қалып,
Ойсыл қара жануар содан қалған. –
Бадан әрі қарай жыр басқа түліктер жайын сөз етеді. Әрбір түліктің қалай өрбігенін айтқанда, өлеңнің бастапқы екі жолын қайталап отырады.
Қашқари- еңбегінің құндылығы
Түріктердің Ислам дінінің қабылдауымен Түркі өркениетіндегі ғылыми еңбектердің саны арта түсті. Бұл үдеріс бір жағынан түріктердің дүниетанымдарының, салт-дәстүрлерінің Ислам әлемі елдеріне жайылуына жол ашса, енді бір жағынан Ислам дінінің жетістіктері түріктердің арасында да тарай бастады. Осы алыс-берістің кезінде түріктер араб әріптерімен өз тілін сөйлете бастады. Түріктердің Ислам әлеміндегі ықпалының артуына байланысты арабтар мен парсылар үшін түрік тілін үйрену қажеттілігі туды. Өйткені тоғызыншы ғасырдан бастап, түріктердің құрған Ғазнауилер мемлекеті, сосын Селчуктар мемлекеті Ислам әлемінде негізгі күшке айналған еді. Ислам дінін жаңадан қабылдап, Ислам дінінің таралуына жан-тәнімен атсалысып жатқан түрік-мұсылмандарды тану қажеттілігін Қарахандар мемлекетінен шыққан ғұлама Махмут Қашқари өтеді. Оның жазған «Диуанү лұғати әт-түрік» яғни «Түркі тілдері жинағы» еңбегі түріктердің тек қана тілі емес, сонымен қатар салт-санасы, дүниетанымы, жер аттары, ру аттары, қысқасы түріктерге қатысты барлық ақпаратты қамтитын энциклопедия болып саналады. Олай болса бүгінгі тақырыбымыз Махмут Қашқари және оның «Диуани лұғати әт-түрік» еңбегі болып табылады.
Еңбегінің атауы- әйгілі «Диуани лұғат ат-түрк» атты еңбектің авторы
Негізінде қазақ халқы көшпелі жағдайда болды да, мал. шаруашылығын кәсіп етті. Халықтың күн көрісі, тұрмыс-тіршілігі төрт түлік малға байланысты еді. Жесе – азық, кисе- киім, мінсе – көлік дегендей, көшпелі жағдайда болған, экономиканың басқа түрі дамыған қазақ халқы үшін төрт түлік мал. тіршілік тірегі болды.
Өзінің тұрмыс – тіршілігенде осындай айырықша орын алған, пайдасы тиіп қызметі сіңген төрт түлік май жайында қазақ халқы ерет заманда – ақ неше түрлі әңгіме, жыр, өлеңдер шығарған. Бұлардың бәрінде мал. шаруашылығымен кәсіп еткен адамның төрт түлік жайындағы көзқарасы, ой – арманы, тілек – мүддесі өрініп отырады.
Ауыз әдебиетінде төрт түлік май жайындағы шығармалардың кейбір үлгілері ең ерте заманда, ертедегі адамдардың жаратылыс сырын түсіне алмаған кезінің өзінде – ақ туа бастаған. Шоқан Уәлиханов “Шамандықтың қазақтардағы қалдығы” дейтін еңбегінде төрт түлік мал. жайында туған шығармалардың алғашқы үлгілері ертедегі адамдардың ой – өрісі төмен сатыда тұрған кезінде шыққандығын айтады. Жаратылыс сырын түсіне алмаған ертедегі адамдар әлем дүниесіндегі әрбәр құбылыстарды өзінше долбарлап жорыған, бұларда жаратушы күш бар деп. сенген, соған табынған.
Төот түлік мал. жайында шығарылған шығармалардың алғашқы үлгілері осындай ескі сенім – нанымдарға байланысты туған. Онда әрбір түлікітің жаратушы құдайы бар деп. білген. Мәселен, қазақта “Қазықұрт тауы” деген әңгіме жыр бар. Осы жырда халық төрт түлік малдың қалай пайда болғанын ескі Діни ұғымдарға байланыстыра былай баяндайды. Баяғы бір заманда дүние жүзін топан су қаптап кетеді. Тек қана Қазықұрт дейтін тауды су баспайды және осы таудың ығында Нұқ дейтін әулиенің кемесі тұрады. Топан қаптаған кезде жан-жануарлар осы кемеге тығылады. Мұның ішінде төрт түліктің де тұқымы болады. Әрбір түліктен бір-бір тұқым аман қалады да, кейіннен ол өрбіп өседі. Бұл түліктерді топаннан сақтап қалған олардың жаратушысы, селері болады. Жылқының иесі – Жылқышы ата (кейде Қамбар ата деп. те аталады), қойдың иесі – Шопан ата, түйенің иесі – Ойсыл қара, сиырдың иесі – Зеңгі-баба, ешкінің иесі – Сексек-ата деп. әрқайсына жекелей ат қояды. Әрбір түліктің осы секілді селері болғандығын, олардың арқасында топан-судан аман қалғандығын “Қазықұрт тауы” дейтін әңгіме-жыр былай суреттейді:
Қазщықұрттың басында кеме қалған.
Ол әулие болмаса неге қалған?
Жетім бота үстінде жатып қалып,
Ойсыл қара жануар содан қалған. –
Бадан әрі қарай жыр басқа түліктер жайын сөз етеді. Әрбір түліктің қалай өрбігенін айтқанда, өлеңнің бастапқы екі жолын қайталап отырады.