Газет оқырманы неге төмендеп бара жатыр?
Қазақ газеттері оқырманын неге жоғалтты?

Жолға шыққан жолдан табылар

Айналыс та болса жол жақсы,

Ақсақ та болса қыз жақсы.

Алыс жол атты сынайды,

Ауыр жол ерді сынайды.

Алыс жолға шығар болсаң, алдымен жолдасыңды сайла.

Жаудың алдын алар болсаң, алдымен қолбасыңды сайла.

Алыс жүрсең де жолмен жүр.

Алыс сапар алғашқы кадамнан басталады.

Арқан бойы соқпақтың, тұсау бойы төтелігі бар.

Атар таңға жүрсең де батар күнге жүрме.

Ауыздың қайда екенін қол біледі,

Ауылдың қайда екенін жол біледі.

Ауыр жол атанды сынайды, Ауыр іс адамды сынайды.

Ащы мен тұщыны татқан білер,

Алыс пенен жақынды жортқан білер.

Жалпы махаббат деген сөздің мағынасы кең. Махаббат деген сүйіспеншілік, ынтызарлық, ғашықтық деген сөздердің баламасы ретінде айтыла береді. Сонда, махаббат деген адамға пайдалы қасиет пе, әлде зиянды сезім бе? Белгілі жазушы әрі психолог Ерсін Қойбағарұлының «Махаббатым — ғайып еренім» — деген кітабын оқығанда осындай сауалға жауап іздеген едік. Кітапты оқып шыққанда ол өзге қаламгерлер секілді өзіндік қияли ойларды, аңыздарды, діни наным, сенімді ғана өзек етпей, ғашықтық сезімді ғылыми тұрғыдан қарастыруға тырысатыны айқын байқалды. Демек, бұл кітаптан оқырман махаббаттың пайдасы мен зиянын ажырата алады деуге болады екен. Сонда махаббат деген не? Осы сауалды жастар, жасөспірімдер жиі қояды. Себебі, олар ғашықтық сезімнің мән-мағынасын ұғынғысы келеді. Осы кезеңде олардың жар тандауы, бірін-бірі ұнатуы, ғашық болуы табиғи заңдылық. Биология ғылымында мұны «инстинк» дейді. Бұл жан-жануарлардың бәріне ортақ. Ал, жануарлардан адамның артықшылығы санаға ие. Абайдың «махаббатсыз дүние бос, хайуанға оны қосыңыз» — деген тұжырымы хайуандардың еркегі мен ұрғашысы бір-бірімен ешқандай ақыл-ойсыз, табиғи жаратылысының заңдылығымен қосылса, адам ой-сана иесі болғандықтан өзінің қосағын өмірден алған таным-түсінігі, ақыл-парасаты арқылы табуға тырысады. Көптеген қазақ ақын-жазушылары Абайдың бұл тұжырымын ұшқары, жаңсақ түсініп ғашықтық сезімді Отанға, ата-бабаға, анаға, балаға деген сүйіспеншіліктен жоғары қойып, махаббатқа көзсіз табынатыны байқалады. Тарихта адамзат қоғамы дамыған сайын адам санасы да жетіліп жар таңдауда салт-дәстүр пайда бола бастады. Яғни, еркек пен әйел арасындағы ынтызарлық тек табиғи инстинк қана емес, салт-санаға, таным-түсінікке, діни наным-сенімге орай қалыптасатын болды. Әсіресе, діндердің пайда болуы бұған зор ықпал етті. Сөйтіп, үйлену мәселесінде алуан түрлі дәстүрлер пайда болды. Мәселен, христиан діні бойынша бір еркек бір әйелге ғана үйленсе, мұсылман діні бойынша бір еркек төрт әйелге дейін үйленетін болды. Христиан дінінде ең қасиетті махаббат сезімі болса, мұсылман ілімінде ұрпаққа, Отанға деген сүйіспеншілік махаббаттан жоғары тұрады. Мұның қайсысы дұрыс? Ғылым жағынан қарастырсақ мұсылман дінінің ұстанымы табиғатқа, жаратылыс заңына үйлесетінін ұғынуға болады. Себебі, биология ғылымының зерттеулері бойынша тіршіліктің ең жоғары сатысы сүтқоректілер, яғни қоян, түлкі, қасқыр секілді аңдар, яғни баласын емшек сүтімен қоректендіретіндер. Олардың ағзаларын салыстырсақ адам да осы топқа жатады. Жалпы табиғатта бір еркек пен бірнеше ұрғашы қосылу арқылы ұрпақ тарайды. Міне, мұсылман діні осыны да мықтап қарастырған деуге болады. Соған орай, салт-дәстүр туындаған. Ал христиан діні бойынша бір еркек екі әйелмен некелесе алмайды. Тіпті, екі әйелге қатар үйленгендерге өлім жазасы қолданылған. Бұл дінде табиғатқа, жаратылыс заңдылығына үйлеспейтін ұстанымдар түрлі тарихи жағдайларға орай туындаса керек. Дінді жоққа шығарып ғылымды ғана ұстануды мақсат еткен марксизм-ленинизм ілімі де үйлену мәселесін христиан дінінің канондарына сәйкес жасап, «әйел теңдігі» деген ұранды ұстанып бір әйел мен бір еркек үйленуді ғана салтқа айландыруды мақсат етті. Неге? Себебі, бұл ілімінің негізін салған Маркс те, Ленин де христиан дінін ұстанған қоғам өкілдері. Сондықтан олар осы елдердің салт-санасын ескеруге мәжбүр болса керек. Ал қазақ қоғамына келсек, халқымыз көп әйел алу салтын ұстанған. Тіпті, қазақтың көнеден қалыптасқан салты бойынша мұсылман дінінің шарттарын да толық қабылдай бермеген деуге болады. Мәселен, мұсылман дінінде бір еркек төрт әйелмен ғана неке қиюға рұқсат берілсе, қазақ әйел санын шектемеген. Бұл «Жеті жарғыда» нақты тұжырымдалған. Шариғатта бір омыраудан ембеген қыз бен жігіт үйленуіне тыйым жоқ болса, қазақ 7 атаға дейін үйленуге қатаң тыйым салған. Мұндайларға тіпті, өлім жазасы қолданылған. Неге? ¥рпақтың қаны бұзылып азғындап құриды деп түсінген. Қазіргі ғылым бұл қағиданы растап отыр? Қазақ халқы мұны көне заманда қалай білгені беймәлім.

Жалпы, қазақ халқының қалыптасқан салт-санасына ой жүгіртсек отбасын құрау мәселесіндегі басты ұстанымы қалайда ұрпақты тез көбейтуді мақсат еткен деуге болады. Қазақта еркек те, әйел де өзін ата-бабасы мен ұрпағы арасындағы өткел ретінде өмір сүруді басты ұстаным еткен. Сөйтіп ер адам ұрпақ көбейту мақсатымен ғана бірнеше әйелге үйленетін болған. Ал қазақ әйелдері бәйбіше болса да, тоқал болса да күйеуінен ұрпақ көбірек тарағанын мақсат етіп өмір кешуді парыз санаған. Тоқалдан туған балаларды бәйбіше бауырына басып өзінің құрсағынан шыққандай сүйіспеншілікпен өсірсе, бәйбішеден туған балаларды тоқалдар да анасы ретінде сүйіспеншілікпен қабылдайтын болған. Сірә, соғыстан, індеттен қынадай қырылған қазақ тез көбейіп ұлан-ғайыр жерді иеленіп, қорғауды басты мақсат етсе керек. Қазіргі кезде де қазақ халқы үшін мықты мемлекет болу үшін, елдің, жердің шын мәнінде иесі болу үшін демографиялық өсімді еселеп арттыру ең басты мақсат болып отырғаны айтпасақ та ұғынықты болса керек.