Әже - баланың әкесiнiң, сондай-ақ, анасының шешесін атайтын, туыстық қатынасты білдіретін атау. Одан арғылары үлкен әже немесе ұлы әже деп аталады.[1]
Қазақ отбасындағы әже орны ерекше әрі қадірлі. Әже - отбасының ғана емес, әулеттің де ұйытқысы, ағайын абысындардың бірлігін, татулығын сақтайтын сыйлы анасы, кейінгі жастардың, келіндердің тәрбиешісі әрі ақылгөйі Қазақ қоғамында әдетте жас отау иелерінің тұңғыш баласын әжесі бауырына салады. Бала ата-әженің кенжесі саналып, немерені әжесі тәрбиелеп, бағып-қағады. Әже мен немере арасындағы туыстық байланыс өте нәзiк әрi берiк. Балажан қазақ үшін ата мен әжеге жас сәби жай ғана ермек емес, тәрбиеленушi ерекше субъект. Тарихта күллі рулы елге ана болып саналған Айпара әже, Домалақ ене, Зере, Айғаным секілді әжелердің бейнесі аңыз-әңгімелерде, әдеби шығармаларда сомдалган
Ежелден қазақ халқы сөзге,сөз өнеріне етене жақын болды.Ұзақ-ұзақ қисынды жыр-дастандарды шығарды.Ал оны халық жаттап алып,күн демей,түн демей ауыздан-ауызға таратқан еді.Осылайыша халық ауыз әдебиетінің арқасында талай ертегі,аңыздар,жыр-дастандар мен мақал-мәтел,жаңылтпаштар бүгінгі күнге жетті.
Халық ауыз әдебиетінің ең қомақты жанрларының бірі – аңыз-әңгімелер.. Ол халық арасында ауызша таралған, шындық өмірде болған оқиғаларды айтады. Аңыз әңгімелерде тарихта есімі қалған, халықтың намысын, елің қорғайтын адамдардың іс әрекеттерін, зор еңбектерін,ел аузында ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отырған.Олжас Сүлейменов бір сөзінде:"
Қазақтардың моральдік кодексін олардың мақал-мәтелдері мен аңыз-әпсаналарынан іздеңіз" деген екен.Шынымен де, аңыз-әңгімелерден біз сол уақыттағы ата-бабамыздың тұрмыс-тіршілігін,тарихын білеміз.
Аңыз бен ертегі бір-біріне жақын боп келеді.Айырмашылығы – аңызда ертегідегі секілді қиялға көп ерік берілмейді.Сонымен қатар,аңыздың бірнеше мазмұндық түрлері бар.Олар: топографиялық,тарихи,батырлар туралы, махаббат хикаясы аңыздары.Баршамыз білетін аңыз кейіпкерлері Асан қайғы, Жиренше шешен,Алдар Көсе,Қожанасыр және тағы да басқа.Себебі,біз олар туралы кішкентайымыздан оқыдық,фильмдерді де тамашаладық.Аңыз-әңгімелер жай ғана халық ауыз әдебиетінің жанры ғана емес,үлкен тәрбие мен өнегеге бай туындылар.Аңыз әңгімелерде көбінесе сараңдық пен сақилықты, жалқаулық пен қиқарлықты өткір сатирамен әжуалап сынау арқылы өзегелерді жаман әдет,жат мінездерден аулақ болуға баулуды мақсат тұтады.Осындай халық арасына кең тараған күлкілі сықақ аңыз әңгімелердің бір тобы Алдар көсе атымен байланысты туған. Көсе образы – қарапайым халықтың күлкіні сараң байларға,оның өкілдеріне қарсы жұмсау,оларды келеке-мазақ ету тілегінен туған образ.Мұны біз "Алдар көсе мен Алаша хан", "Алдар көсе мен шық бермес Шығабай", "Алдар көсе мен саудагер", тағы да басқа аңыз-әңгімелерден көреміз.
Ал батырлар туралы аңыздар ерлікке, отансүйгіштікке үйретсе, топографиялық аңыздар жеріміздің тарихымен танысуға үгіттейді.Аңыз-әңгімені оқып,біліп жүрген адам рухани тұрғыда бай болып,елінің шежіресімен таныс болады дегім келеді.
Әже - баланың әкесiнiң, сондай-ақ, анасының шешесін атайтын, туыстық қатынасты білдіретін атау. Одан арғылары үлкен әже немесе ұлы әже деп аталады.[1]
Қазақ отбасындағы әже орны ерекше әрі қадірлі. Әже - отбасының ғана емес, әулеттің де ұйытқысы, ағайын абысындардың бірлігін, татулығын сақтайтын сыйлы анасы, кейінгі жастардың, келіндердің тәрбиешісі әрі ақылгөйі Қазақ қоғамында әдетте жас отау иелерінің тұңғыш баласын әжесі бауырына салады. Бала ата-әженің кенжесі саналып, немерені әжесі тәрбиелеп, бағып-қағады. Әже мен немере арасындағы туыстық байланыс өте нәзiк әрi берiк. Балажан қазақ үшін ата мен әжеге жас сәби жай ғана ермек емес, тәрбиеленушi ерекше субъект. Тарихта күллі рулы елге ана болып саналған Айпара әже, Домалақ ене, Зере, Айғаным секілді әжелердің бейнесі аңыз-әңгімелерде, әдеби шығармаларда сомдалган
нажми на (
Шығарма
Аңыз-әңгімелердің тәрбиелік мәні.
Ежелден қазақ халқы сөзге,сөз өнеріне етене жақын болды.Ұзақ-ұзақ қисынды жыр-дастандарды шығарды.Ал оны халық жаттап алып,күн демей,түн демей ауыздан-ауызға таратқан еді.Осылайыша халық ауыз әдебиетінің арқасында талай ертегі,аңыздар,жыр-дастандар мен мақал-мәтел,жаңылтпаштар бүгінгі күнге жетті.
Халық ауыз әдебиетінің ең қомақты жанрларының бірі – аңыз-әңгімелер.. Ол халық арасында ауызша таралған, шындық өмірде болған оқиғаларды айтады. Аңыз әңгімелерде тарихта есімі қалған, халықтың намысын, елің қорғайтын адамдардың іс әрекеттерін, зор еңбектерін,ел аузында ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отырған.Олжас Сүлейменов бір сөзінде:"
Қазақтардың моральдік кодексін олардың мақал-мәтелдері мен аңыз-әпсаналарынан іздеңіз" деген екен.Шынымен де, аңыз-әңгімелерден біз сол уақыттағы ата-бабамыздың тұрмыс-тіршілігін,тарихын білеміз.
Аңыз бен ертегі бір-біріне жақын боп келеді.Айырмашылығы – аңызда ертегідегі секілді қиялға көп ерік берілмейді.Сонымен қатар,аңыздың бірнеше мазмұндық түрлері бар.Олар: топографиялық,тарихи,батырлар туралы, махаббат хикаясы аңыздары.Баршамыз білетін аңыз кейіпкерлері Асан қайғы, Жиренше шешен,Алдар Көсе,Қожанасыр және тағы да басқа.Себебі,біз олар туралы кішкентайымыздан оқыдық,фильмдерді де тамашаладық.Аңыз-әңгімелер жай ғана халық ауыз әдебиетінің жанры ғана емес,үлкен тәрбие мен өнегеге бай туындылар.Аңыз әңгімелерде көбінесе сараңдық пен сақилықты, жалқаулық пен қиқарлықты өткір сатирамен әжуалап сынау арқылы өзегелерді жаман әдет,жат мінездерден аулақ болуға баулуды мақсат тұтады.Осындай халық арасына кең тараған күлкілі сықақ аңыз әңгімелердің бір тобы Алдар көсе атымен байланысты туған. Көсе образы – қарапайым халықтың күлкіні сараң байларға,оның өкілдеріне қарсы жұмсау,оларды келеке-мазақ ету тілегінен туған образ.Мұны біз "Алдар көсе мен Алаша хан", "Алдар көсе мен шық бермес Шығабай", "Алдар көсе мен саудагер", тағы да басқа аңыз-әңгімелерден көреміз.
Ал батырлар туралы аңыздар ерлікке, отансүйгіштікке үйретсе, топографиялық аңыздар жеріміздің тарихымен танысуға үгіттейді.Аңыз-әңгімені оқып,біліп жүрген адам рухани тұрғыда бай болып,елінің шежіресімен таныс болады дегім келеді.