Алдымен, "Ұлпан" қандай шығарма? Ондағы бас кейіпкер Ұлпан қандай тұлға? Жазушының Ұлпан бейнесі арқылы қазақ қоғамындағы әйелдерге берген бағасы қандай? Ең бастысы, бүгінгі ел басқарып отырған әйелдермен романдағы Ұлпан тұлғасын салыстыру қаншалықты мүмкін? Қазіргі қыздарға осылардың қайсысы ұнайды?
Жазушы көп жылдар көкірек қалтасында суытпай сақтаған бір есім - Ұлпан екен. Шығарманың алғысөзінде Ұлпан есімімен қашан, қалай танысқанын жазғанына қарап, ол туралы жазылмақ дүниесін ұзақ жылдар ой сандығында сақтап келуі кейіпкердің тегін жан емесін танытады. Шығарманың бір ерекшелігі осы: тарихи кезеңдерді, қазақ тарихындағы есімі белгілі тұлғаларды жазғанымен, автор тарихи деректермен емес, әдеби образдармен, әдемі, нәзік юмор араласқан көркем тілмен сөйлейді. Соған қарағанда, "Ұлпан" ─ өмірде болған Ұлпандай асыл жанға қойылған көркем әдеби ескерткіш. Ұлпанды неге асыл жан санадым? Оның қадір-қасиеті Сибан елі үшін неліктен соншалықты қымбат? Себеп біреу: Ұлпан дүние - байлыққа қызықпаған адам. Қадірлі болуы ел қамын, ағайын бірлігін жеке басының бақытынан жоғары қоюынан. Өйткені Ұлпан - Есенейдің отанасы емес, Есеней елінің анасы. Ұлпан - ауылын ақылымен басқарған, ағайынын сыйластығымен тыңдатқан сұңғыла жан. Жастықтың қызуын ерте сөндірген ауыр тағдырына налыса, жыласа, езілген көп әйелдің, әлсіз жаратылыстың бірі болып қала берер ме еді. "Ұлпанның арзанға түспейтінін" әу баста ескерткені күндердің күнінде Есеней бидің атынан сөйлейтін салмақты сөз иесі, хан тұқымының, билік басындағы шенеуніктердің ішкі есебін алдын-ала болжап, іс ететін ел иесі болатынын аузына құдай салғандай. Тіпті ең қасіретті күндерінде күйеу баласы Торсанның зымияндығына күйініп жатып, Сибан азаматтарының амандығы үшін аузын аша алмай кетті. Өш алу, кек қайтарудың адамы емес Ұлпан. Жазушы Ұлпан бойындағы үш ұлы сезімді оқырман көкірегіне егіп кетті. Біріншісі, Ұлпан болудың арғы түбі әкенің ұл орнына өсірген ақылды, есті қыз болып өсуінде. Екіншісі, әйел-ана болудың зор бақыт екенін сезіне білуінде. Ол жалғыз қызы Біжікенге ғана емес, сол рудың, қарамағындағы қалың елдің баласын бауырына басқысы келетін мейірімнен жаралған болатын. Үшіншісі, ибалы қазақ әйелі қандай ақылды, құдіретті болса да, ер-азаматтан кейін тұруы тиіс деп санайтын нағыз қазақы тәрбиенің, дұрысы, адамгершілік тәрбиесінің қайнары бар еді бойында. Елі әулиедей табына сыйлаған Ұлпан тұлғасы, міне, осындай. Осы арқылы кіріспемдегі соңғы екі сұрағыма жауап бердім деп білемін. Ері жоқ әйелдердің азамат орнына билікке араласуы бұрыннан бар. Өз қоғамы Ұлпанды бағалай алды. Оған дәлел бірнешеу: Сырым батырдың еліне сапарлауы кезіндегі оқиғалар және Есеней өлгеннен кейінгі елдің ішкі, сыртқы шаруаларын би, болыстармен келісе отырып жүргізген кездері. Ал бүгінгі билік басында әйел адамдар аз емес. Бірақ оларды Ұлпанмен салыстыра алмас едім. Мекеме басқарушы әйелдің үйдегісінен сырттағысы көп. Олардың айналасында ақыл беруші, көмекшілер қатарында азаматтардан гөрі әйелдер саны басым. Бұл - әйел басшының бойында өзін олардан жоғары санауды, кейде тіпті сырттай бәсекелесуді қалыптастыра береді. Билік басындағы әйелдердің қаталдау болатыны өтірік емес. Ал олардың өмірдегі басты миссиясы - отбасының жылуын сақтап, балаларын мейіріммен өсіру емес пе? Ұлпан билікке Есеней ауырғасын, Есеней өлгесін, еріксіз араласты. Ал қазір әйелдер мемлекет басқаруға өз еркімен сайлауға түсетін болды. Бүгінгі билік қатал да қатпар заңдардың құрсауында. Ондағы тәртіп пен ереже түз адамы ғана төзе алатын сынақтардан тұрады. Өтірік емес. Әйел басшылардың сыртқы имиджі қанша келісті болғанмен, ішкі әлемі сол сынақтардан тым шаршап жүретіні де өтірік емес. Ел басқарып жүрген әйелдердің көбі әйгілі Маргарет Тэтчерді үлгі тұтады, оған еліктейді. Алайда оның болмысы қазақ әйелінің жаратылысына қарама-қарсы. Бір таңғаларлығы, бүгінгі қыздарды Ұлпан емес, сол ханымдар қызықтырады. Біздің ұлттық қасіретіміздің бір көрінісі осы болмасын. Ұлпан болу көптің қолынан келмейді. Ұлпан сонысымен биік.
Алдымен, "Ұлпан" қандай шығарма? Ондағы бас кейіпкер Ұлпан қандай тұлға? Жазушының Ұлпан бейнесі арқылы қазақ қоғамындағы әйелдерге берген бағасы қандай? Ең бастысы, бүгінгі ел басқарып отырған әйелдермен романдағы Ұлпан тұлғасын салыстыру қаншалықты мүмкін? Қазіргі қыздарға осылардың қайсысы ұнайды?
Жазушы көп жылдар көкірек қалтасында суытпай сақтаған бір есім - Ұлпан екен. Шығарманың алғысөзінде Ұлпан есімімен қашан, қалай танысқанын жазғанына қарап, ол туралы жазылмақ дүниесін ұзақ жылдар ой сандығында сақтап келуі кейіпкердің тегін жан емесін танытады. Шығарманың бір ерекшелігі осы: тарихи кезеңдерді, қазақ тарихындағы есімі белгілі тұлғаларды жазғанымен, автор тарихи деректермен емес, әдеби образдармен, әдемі, нәзік юмор араласқан көркем тілмен сөйлейді. Соған қарағанда, "Ұлпан" ─ өмірде болған Ұлпандай асыл жанға қойылған көркем әдеби ескерткіш. Ұлпанды неге асыл жан санадым? Оның қадір-қасиеті Сибан елі үшін неліктен соншалықты қымбат? Себеп біреу: Ұлпан дүние - байлыққа қызықпаған адам. Қадірлі болуы ел қамын, ағайын бірлігін жеке басының бақытынан жоғары қоюынан. Өйткені Ұлпан - Есенейдің отанасы емес, Есеней елінің анасы. Ұлпан - ауылын ақылымен басқарған, ағайынын сыйластығымен тыңдатқан сұңғыла жан. Жастықтың қызуын ерте сөндірген ауыр тағдырына налыса, жыласа, езілген көп әйелдің, әлсіз жаратылыстың бірі болып қала берер ме еді. "Ұлпанның арзанға түспейтінін" әу баста ескерткені күндердің күнінде Есеней бидің атынан сөйлейтін салмақты сөз иесі, хан тұқымының, билік басындағы шенеуніктердің ішкі есебін алдын-ала болжап, іс ететін ел иесі болатынын аузына құдай салғандай. Тіпті ең қасіретті күндерінде күйеу баласы Торсанның зымияндығына күйініп жатып, Сибан азаматтарының амандығы үшін аузын аша алмай кетті. Өш алу, кек қайтарудың адамы емес Ұлпан. Жазушы Ұлпан бойындағы үш ұлы сезімді оқырман көкірегіне егіп кетті. Біріншісі, Ұлпан болудың арғы түбі әкенің ұл орнына өсірген ақылды, есті қыз болып өсуінде. Екіншісі, әйел-ана болудың зор бақыт екенін сезіне білуінде. Ол жалғыз қызы Біжікенге ғана емес, сол рудың, қарамағындағы қалың елдің баласын бауырына басқысы келетін мейірімнен жаралған болатын. Үшіншісі, ибалы қазақ әйелі қандай ақылды, құдіретті болса да, ер-азаматтан кейін тұруы тиіс деп санайтын нағыз қазақы тәрбиенің, дұрысы, адамгершілік тәрбиесінің қайнары бар еді бойында. Елі әулиедей табына сыйлаған Ұлпан тұлғасы, міне, осындай. Осы арқылы кіріспемдегі соңғы екі сұрағыма жауап бердім деп білемін. Ері жоқ әйелдердің азамат орнына билікке араласуы бұрыннан бар. Өз қоғамы Ұлпанды бағалай алды. Оған дәлел бірнешеу: Сырым батырдың еліне сапарлауы кезіндегі оқиғалар және Есеней өлгеннен кейінгі елдің ішкі, сыртқы шаруаларын би, болыстармен келісе отырып жүргізген кездері. Ал бүгінгі билік басында әйел адамдар аз емес. Бірақ оларды Ұлпанмен салыстыра алмас едім. Мекеме басқарушы әйелдің үйдегісінен сырттағысы көп. Олардың айналасында ақыл беруші, көмекшілер қатарында азаматтардан гөрі әйелдер саны басым. Бұл - әйел басшының бойында өзін олардан жоғары санауды, кейде тіпті сырттай бәсекелесуді қалыптастыра береді. Билік басындағы әйелдердің қаталдау болатыны өтірік емес. Ал олардың өмірдегі басты миссиясы - отбасының жылуын сақтап, балаларын мейіріммен өсіру емес пе? Ұлпан билікке Есеней ауырғасын, Есеней өлгесін, еріксіз араласты. Ал қазір әйелдер мемлекет басқаруға өз еркімен сайлауға түсетін болды. Бүгінгі билік қатал да қатпар заңдардың құрсауында. Ондағы тәртіп пен ереже түз адамы ғана төзе алатын сынақтардан тұрады. Өтірік емес. Әйел басшылардың сыртқы имиджі қанша келісті болғанмен, ішкі әлемі сол сынақтардан тым шаршап жүретіні де өтірік емес. Ел басқарып жүрген әйелдердің көбі әйгілі Маргарет Тэтчерді үлгі тұтады, оған еліктейді. Алайда оның болмысы қазақ әйелінің жаратылысына қарама-қарсы. Бір таңғаларлығы, бүгінгі қыздарды Ұлпан емес, сол ханымдар қызықтырады. Біздің ұлттық қасіретіміздің бір көрінісі осы болмасын. Ұлпан болу көптің қолынан келмейді. Ұлпан сонысымен биік.