Мәтінді мұқият оқып,берілген сұрақтарға жауап беріңіздер.(3ұпай) Қазақстандағы өзен-көлдер
Қазақстандағы ең ұзын өзен-Ертіс.Оның ұзындығы төрт мың шақырымнан да көп,соның ішінде 1400 километр бойы Қазақстан аумағымен ағады.Тарбағатайдың солтүстік баурайын,Сарыарқаның солтүстік шығысын,Ресей жерінде Батыс Сібір жазығы мен Шығыс Орал етегін қамтиды.Бұл өзен Алтайдың батыс беткейінен бастап Қара Ертіс деген атаумен басталып,Зайсан көліне құяды.
Ұзындығы жағынан екінші орында тұрған өзен-Жайық.Оны орыстар «Орал» өзені деп атайды.Ол Оңтүстік Орал баурайынан басталып,Каспий теңізіне құяды.Бұл өзенде кеме жүзеді.Онда балықтың ішіндегі бекіре сынды аса құнды балық түрі бар.Ертістен екі есе кіші өзен-Сырдария.Жолы Қызылқұм үстінен өтеді.Бір кездері бұл өзеннің жағасында ежелгі қалалар мен қоныстар болған.Іле өзені ұзындығы жағынан Сырдариядан сәл-ақ кіші.Іле өзені Тянь-Шянь тауларынан бастау алатын Текес және Күнгес өзендерінің қосылуынан пайда болып,Балқаш көліне құяды.Осы өзендермен аса күрделі бағыттар өтеді.
Балқаш көлі-бір ғажайып көл.Оның батыс бөлігі тұщы,шығысындағы бөлік тұзды судан тұрады.Жіңішке жылғалармен өзара жымдасып жатады,осы жылғаның кеңдігі сегіз метр. Зайсан көлі өзінің әдемі көркімен ғана атақты емес,бұл жерде оның даңқын реликт деп аталатын,қадім заманнан қаз-қалпында сақталып қалған тіршілік түрлері арттырып тұр.Шөл,шөлейт жерлерде,сортаң,құмды аймақтарда болатын тораңғылар осында.Олар ерте замандарда,бұдан миллион жыл бұрын Қазақстан аумағында өскен,содан сақталып келеді.Басқа еш жерде жоқ.
1)Ертіс өзені қай көлге құяды және Қазақстанның қай жерлерімен ағып өтеді екен? 2)Сырдария мен Іле өзенінің ерекшеліктері неде деп ойлайсың?
3)Балқаш көлі неліктен ғажайып көл деп айтылады?

Ғылымдағы және техникадағы, өнер мен мәдениет, қоғамдық-әлеуметтік өмір мен әдебиет саласындағы жаналықтар лексикаға да үнемі ыкпалын тигізіп отырады. Өткен дәуірлерде болған кейбір наным-сенімдер, әдет-ғұрыптар, ескі ұғымдар, үй мүлкі, шаруашылық бұйымдары халық тұрмысының дамуына байланысты азайып, қолданудан шығып қалады.

Соларға қатысты сөздер мен атаулар да ескіреді, яғни қолданудан шыға бастайды. Мысалы: шоқпар, соқа, сойыл, найза, айбалта, күрзі, қорамса, кіреуке, малта, ояз, зындан, күң, кұл, әмеңгер, болыс, жүзбасы, сарбаз, дуан, пері, періште, ысқат, азан, барымта, дабыл тәрізді сөздер бүгінгі өмірде көп қолданыла бермейді. Бұлар белгілі бір дәуірдің, тарихи кезеңнің тілдік көрсеткіші ретінде жұмсалуы мүмкін. Олар көнерген сөздер деп аталады. Және олардың кейбірі жана ұғымдардың келуімен байланысты жаңарып қолданылуы да мүмкін.
Тіл — тілде көнерген сөздердің историзмдер және архаизмдер деп аталатын екі түрі бар. Кейбір заттар мен құбылыстар күнделікті өмірден шығып қалып, сол ұғымдарды білдіретін олардың атаулары — сөздер де көнеріп, тілде қолданбайды. Мысалы: сұлтан, атшабар, ояз, барымта, дуан басы, дүре, малай, күң, құл, бай, болыс т. б. Мұндай сөздерді историзмдер дейді. Бұрынғы атаулары ескіріп, кейін басқа атаулармен беріліп жүрген заттар мен құбылыстар бар. Мысалы: жасак, немесе қол — әскер, қол басы — әскер басы, почтабай — хат тасушы, жатак, — отырықшы, серіктік — бірлесу, қосын — ұйым, желек — орамал т. б. Қазірде осындай басқа атаулармен беріліп жүрген заттар мен құбылыстардың бұрынғы атаулары архаизмдер деп аталады.

Шын хакім, сөзің асыл – баға жетпес
Бір сөзің мың жыл жүрсе дәмі кетпес.
Қарадан хакім болған сендей жанның
Әлемнің құлағынан әні кетпес!
...Ай, жыл өтер, дүние көшін тартар,
Өлтіріп талай жанды, жүгін артар.
Көз ашып, жұртын ояу болған сайын,
Хакім ата, тыныш бол, қадірің артар

Ақ киімді, денелі, ақ сақалды,
Соқыр, мылқау, танымас тірі жанды.
Үсті-басы ақ қырау, түсі суық,
Басқан жері сықырлап, келіп қалды.
Дем алысы - үскірік, аяз бен қар,
Кәрі құдаң - қыс келіп, әлек салды.
Ұшпадай бөркін киген оқшырайтып,
Аязбенен қызарып ажарланды.
Бұлттай қасы жауып екі көзін,
Басын сіліксе, қар жауып, мазаңды алды.
Борандай бұрқ-сарқ етіп долданғанда,
Алты қанат ақ орда үй шайқалды.
Әуес көріп жүгірген жас балалар,
Беті-қолы домбығып, үсік шалды.
Шидем мен тон қабаттап киген малшы
Бет қарауға шыдамай теріс айналды.
Қар тепкенге қажымыс қайран жылқы
Титығы құруына аз-ақ қалды.
Қыспен бірге тұмсығын салды қасқыр,
Малшыларым, қор қылма итке малды.
Соныға малды жайып, күзетіңдер,
Ұйқы өлтірмес, қайрат қыл, бұз қамалды!
Ит жегенше Қондыбай, Қанай жесін,
Құр жібер мына антұрған кәрі шалды.

Желсіз түнде жарық ай
Желсіз түнде жарық ай,
Сәулесі суда дірілдеп,
Ауылдың жаны терең сай,
Тасыған өзен күрілдеп.

Қалың ағаш жапырағы
Сыбырласып өзді-өзі,
Көрінбей жердің, топырағы,
Құлпырған жасыл жер жүзі.

Тау жаңғырып, ән қосып
Үрген ит пен айтаққа.
Келмеп пе едің жол тосып
Жолығуға аулаққа?

Таймаңдамай тамылжып,
Бір суынып, бір ысып,
Дем ала алмай дамыл қып,
Елең қағып, бос шошып.

Сөз айта алмай бөгеліп,
Дүрсіл қағып жүрегі,
Тұрмап па еді сүйеніп,
Тамаққа кіріп иегі?

Жасымда ғылым бар деп ескермедім
Жасымда ғылым бар деп ескермедім,
Пайдасын көре тұра тексермедім.
Ержеткен соң түспеді уысыма,
Қолымды мезгілінен кеш сермедім.
Бұл махрұм қалмағыма кім жазалы,
Қолымды дөп сермесем, өстер ме едім?
Адамның бір қызығы - бала деген,
Баланы оқытуды жек көрмедім.
Баламды медресеге біл деп бердім,
Қызмет қылсын, шен алсын деп бермедім.
Өзім де баска шауып, төске өрледім,
Қазаққа қара сөзге дес бермедім.
Еңбегіңді білерлік еш адам жоқ,
Түбінде тыныш жүргенді теріс көрмедім

Вот выбирай!