Мәтінді мұқият оқып, төменде берілген кестені үлгі ретінде пайдаланып, өзіндік
талдау жасаңыз.
қазақстан территориясындағы ертедегі көшпенділер мәдениеті мен өнері
біздің заманымызға дейінгі бір мыңыншы жылдары бүкіл еуразия даласында скиф-
сақ тайпалар одағы өмір сүрді. ұшы-қиыры жоқ кең даланы игеріп, әртүрлі
патшалықтар
бірлестіктерін
құрып,
күшті
жауынгер
батыстағылар (гректер) скифтер десе, парсылықтар (иран, парсы патшалықтары)
сақтар деп атады. бірақ та осы екі атау да еуразия даласын жайлаған халықтардың
ортақ аты еді. скиф, сақ тарихын тілге тиек етіп, тереңірек үңілетін болсақ, оларды
құрайтын бірнеше тайпалар көне жазба шежірелерде жиі кездесетінін көреміз,
сарматтар, дайлар, аландар, массагеттер, үйсіндер. кезінде осы тайпалар бірлестіктері
қазақстан территориясын жайлаған, қазақ халқының арғы ата- болып
табылады. бұлардың ішінде, әсіресе, массагеттер, аландар, үйсіндер туралы тарихи
деректер көбінесе иран, парсы, грек біршама кездеседі. ал аландар
туралы көне қытай жылнамаларында дәйекті де айшықты жазылған. ең бір көне
деректер ежелгі парсылардың діни кітабы – авестада көрініс береді.
сонымен бірге дайлармен бірге иранның шығысында орын тепкен көшпелі тайпа
«тұрларды» да атап өтеді. ал осы «тұрларды» ежелгі гректер массагеттер деп атағанын
айтсақ, кітаптан түркі тектес халықтардың, дәлірек негіздесек, қазақ халқының арғы ата-
ң қ жайлап жатқан аймағын танып білеміз. массагеттер мен
тұрлардың (түріктердің) туысқан бір тайпа бірлестіктерінен тұратынын тарихтың атасы
атанған геродот та жазып кеткен.
ежелгі дәуірде орта азия мен қазақстан жерінде тайпа бірлестіктерінің ең күштісі
массагеттер, аландар болды. олар әрдайым көрші патшалықтармен қарым-қатынаста
болып, жауласқанмен жағаласып, тойласқанымен табысып отырды. көшпенді де еркін,
ержүрек халықты табанына таптау үшін талай рет парсы, грек, қытай патшалары жорық
жасаған. жаулардың ешқайсысына да берілмей, қайта өздеріне айықпас соққы беріп
отырған. скифтердің әйелдері де батыр, қайсарлықтарымен тарихта өз қалдырып отырды.
соның бірі, әйгілі әйел патша – томирис. массагеттер патшасы томирис өз
кезегінде ешкім тоқтата алмаған парсы патшасы кирге қатты соққы беріп, әскерін
талқандап, өзін қолға түсіріп басын алады. уақиға туралы геродот өзінің әйгілі «тарих»
шығармасында (б.э.д. 440-430ж.ж.) мынадай дәйекті келтіреді: «парсыларды жеңгеннен
кейін массагеттер падишасы томирис торсыққа толтырып қан құйғызып: «сен қанға
құмартып едің, енді шөлің қансын! » - деп, оған кирдің басын салдырған. тақырыбы
мәтін не туралы екенін жазыңыз.
көзделген аудитория
мектеп оқушылары
жалпы оқырмандар
мақсаты
автор бұл мәтінді жазғанда қандай мақсатты көздеп отыр?
стилі
ресми тілді қолданып отыр, демек
тілі
лексика
ғылыми, ресми лексикасы — терминдер
кейбір жерде бағалау
ұсыныстары
күрделі сөйлемдердің басымдылығы
жазбаша тілдің сипаттамасы ретінде есімшелі тіркестері
мәтін
анық құрылымы бар мәтін
мәтін бөлімдерге бөлінген, әрбір бөлім өз идеясын
мәтін логикамен құрылған, бірақ, кіріспесі болмауы мүмкін
Қарлығаштың тұмсығы қысқа, тұмсығының түбі кең, езулерінің арасы алшақ. Қанаттары жіңішке әрі ұзын. Дене бітімі ерекше сымбатты. Саусақтары қысқа, әрі әлсіз, жерде жүруі ебедейсіз. Қ-тың қауырсыны тығыз, жотасы қара түсті жылтыр. Сыртқы түрінен еркегі мен ұрғашысының айырмашылығы байқалмайды. Дене тұрқы 9—23 см, салм. 10—60 г.
Қарлығаш өте жақсы ұшады, тіршілігінің көп уақытын ауада ұшып жүріп өткізеді. Су үстінен ұшып бара жатып-ақ су іше береді. Ұшып жүріп қорегін ұстап жейді. Дауысы онша қатты емес. Қарлығаш ұясын саз балшықтан сілекейімен араластырып бекем етіп жартас қуыстарына, жағалаудағы жарға, үй ішіне, кейде ағаш басына да салады. Ұясы жарты ай немесе түбі кең, аузы тар құмыра пішінді. Ұясының түбіне қауырсыннан, т.б. заттардан жұмсақ төсеніш жасайды. Ашық ұядағы жұмыртқа қара теңбілді шұбар, жабық ұядағы жұмыртқа ақ түсті болады. Жылына 1, кейде 2 рет 3—7 жұмыртқа салып, балапан басып шығарады. Балапандары қызылшақа болып туады.
Қорегі көбіне ұсақ жәндіктер. Ашық күндері биіктеп ұшады да, ауа райы жауын-шашынды болар алдында жер бауырлап ұшады. Сондықтан да қарлығаштың ұшу ерекшелігіне қарап ауа райының өзгерісін алдын-ала болжауға болады. Сұр қарлығаш сағатына 170 км жылдамдықта ұшады екен
Кез-келген баланың жақсы көріп, құрметтейтін әжесі болады. Менің де әжем бар. Оның аты-жөні Әжем өз атына сай адам. Өте ажарлы, мінезге бай, ақжарқын.
Ол мені кішкентайымнан өсіріп бағып келеді. Жасы -тен асса да анам мен әкем жұмыста болған соң, мені сабаққа дайындап, шығарып салады. Ол қарындасым Жанарға да қарайлайды. Бізді қатты жақсы көреді. Күн сайын тәттілер алып беріп еркелетеді.
Ол мен үшін өмірдегі ең қымбат жан. Оның дайындаған сүтке қосылған күріші тіл үйіреді. Тәп-тәтті. Қайта-қайта жей бергің келеді. Әжеме сол үшінде ризамын.
Жылдан-жылға әжем қартайып бара жатқан сияқты. Шашы ағарған. Көп жүрсе қатты шаршап қалады. Мен әжеме көп ауыртпалық түсірмеуге тырысамын. Сабағымды жақсы оқимын. Бос уақытымда қазақ ақындарының өлеңдерін жаттаймын. Әжем менің алғашқы тыңдаушым. Ол қателігімді түзеп, мақтап отырады.
Ақ әжем күн сайын ақыл–кеңес айтудан шаршамайды. Үнемі: «Сабағыңды жақсы оқы. Оқыған адам ғана өз арман-мақсатына жете алады. Жалқау болма, еңбекшіл бол. Өтірік айтпа. Қиянат жасама». Болашақта әжемнің айтқанын орындауға тырысамын.
Бұл өмірдегі үлкен арманым әжемнің денсаулығы мықты болып, жанымда жүре берсе екен. Мен өз әжеммен мақтанамын.