Сөздің қазақ халқының өмірінде алар орны зор.Ежелден-ақ халқымыз аталы сөзге тоқтай білген.Сөзбен қуанышқа бөленді,сөздің кесірінен зардап шекті.Сөз халқымызға шешілмес дауды шешіп берді.Ол тіпті жауға қарсы тұрар қару да болды.Ия,олай болса халқымыз сөзді тәрбие құралы санауы да сөзсіз еді.
Дана халқымыздан бізге,бүгінгі күнге жеткен даналық сөздері де аз емес.Даналық сөздер деген кезде менің ойыма бірден мақал-мәтелдер келеді.Сонан соң бата-тілектер,шешендік сөздер,нақыл сөздер,тыйым сөздер,тұрақты сөз тіркестері бар.Мұның бәрін бір сөзбен «аталар сөзі», «халық даналығы» деп жинақтап айтқан жөн секілді.Бұл сөздердің барлығында үлкен мән-мағына жатырғандығын ұмытпаған жөн.Себебі,олар белгілі бір тарихи кезеңде не болмаса айтулы,сабақ болар оқиға үстінде шығарылған."Отыз тістен шыққан сөз,отыз руға тарайды" дегендей,қазіргі таңда сонау замандағы аталар сөзіне тең келер еш нәрсе жоқ.Сол сөздердің ішінен мен шешендік сөзге айрықша тоқталып өткім келеді.Шешендік сөздер – тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні,қоғам өміріне табиғат құбылыстарына байланысты терең ой,бейнелі шебер тілмен айтылған халық шығармасы,тапқырлық сөздер.Мысалы, Кетбұға Абыз бір сөзінде:
...Аяқ-қолдың қадірін
Ақсағанда білерсің.
Отыз тістің қадірін
Қақсағанда білерсің.
Қызыл тілдің қадірін
Тоқтағанда білерсің.
Білгеніңді сөйлеп қал,
Білгендерден ғибрат ал!-депті.Бұл сөз бізге әр нәрсені қанағат тұтуға,не жағдай болмасын орнына қойып,саралауға үйретеді.
Осындай дара да дана ата-бабамыз айтып кеткен ұлы сөздерді ұмыттырмай,келешекке мүлтіксіз таза күйінде жеткізсек деймін.
1. Антонимді жұпты көрсетіңіз.
A) Өнерлі, беделді.
B) Жабады, ашады.
C) Оқиды, жатады.
D) Сәулетті, қастерлі.
E) Көреді, жазады.
ответ: B) Жабады, ашады.
2. Тек қана жуан дауысты дыбысы бар сөздерді белгілеңіз.
A) Бүгін.
B) Сабақ.
C) Жаздыгүні.
D) Күндіз.
E) Ел.
ответ: B) Сабақ.
3. «Үнді» дауыссызының аудармасын табыңыз.
A) Глухой.
B) Согласный.
C) Звонкий.
D) Сонорный.
E) Гласный.
ответ: D) Сонорный.
4. Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәмізін табыңыз.
A) Ұлт.
B) Орақ.
C) Елтаңба.
D) Қала.
E) Мөр.
ответ: C) Елтаңба.
5. Күз айларын белгілеңіз.
A) Сәуір, шілде, қаңтар.
B) Мамыр, маусым.
C) Қыркүйек, қазан, қараша.
D) Наурыз, желтоқсан.
E) Маусым, шілде, тамыз.
ответ: C) Қыркүйек, қазан, қараша.
6. Синонимдерді анықтаңыз.
A) Ерте - кеш.
B) Үлкен - кіші.
C) Жаман - нашар.
D) Биік - аласа.
E) Қайрат - мұрат.
ответ: C) Жаман - нашар.
7. Ұяң дауыссыздан басталған қосымшаны анықтаңыз.
A) Мұғалімдер.
B) Қуаныштымын.
C) Сыныпта.
D) Тұрамын.
E) Қаласында.
ответ: C) Сыныпта. та- қосымша
8. Сөйлемнен болымсыз етістікті табыңыз. Жаңбыр жауса, біз ешқайда бармаймыз.
A) Жаңбыр.
B) Бармаймыз.
C) Біз.
D) Ешқайда.
E) Жауса.
ответ: B) Бармаймыз.
9. Атырау қаласы орналасқан өңірді көрсетіңіз.
A) Батыс Қазақстан өңірі.
B) Шығыс Қазақстан өңірі.
C) Солтүстік Қазақстан өңірі.
D) Оңтүстік Қазақстан өңірі.
E) Оңтүстік-Шығыс өңірі.
ответ: A) Батыс Қазақстан өңірі.
10. Тек үнді дауыссыздан құралған сөзді көрсетіңіз. Мейрам кешке жақын келуі қажет.
A) Кешке.
B) Келуі.
C) Жақын.
D) Мейрам.
E) Қажет.
ответ: D) Мейрам.
11. Екі түбірден жасалған сөзді көрсетіңіз.
A) Қамқор.
B) Ықшамаудан.
C) Достарым.
D) Басшылар.
E) Мемлекет.
ответ: D) Басшылар.
12. Жіктік жалғаулы зат есімді көрсетіңіз.
A) Еңбегім.
B) Жерімнен.
C) Кісілер.
D) Оқушымын.
E) Ғылыммен.
ответ: D) Оқушымын.
13. Сын есімді анықтаңыз.
A) Құрмет.
B) Өзі.
C) Белгі.
D) Жаңа.
E) Атақ.
ответ: D) Жаңа.
14. Күрделі сан есімді анықтаныз.
A) Тоғыз жүз елу.
B) Мың.
C) Үшінші.
D) Алтау.
E) Жетілерде.
ответ: A) Тоғыз жүз елу.
15. Кімнің? сұрағына жауап беретін тұрлаусыз мүшені көрсетіңіз.
A) Баяндауыш.
B) Толықтауыш.
C) Пысықтауыш.
D) Анықтауыш.
E) Бастауыш.
ответ: D) Анықтауыш.
16. Сөздері тек бітеу буыннан тұратын сөйлемді табыңыз.
A) Серік түнімен кітап оқыды.
B) Жастар төр бөлмеге кірді.
C) Далада ауа-райы жақсы.
D) Жаздай жаңбыр жауған жоқ.
E) Ол үш күн бойы демалды.
ответ: D) Жаздай жаңбыр жауған жоқ.
17. Түбірлес сөздерді көрсетіңіз.
A) Жолдау, жариялау, жобалау.
B) Бағыт, бағдарлама, бағбан.
C) Тәуелсіздік, тіршілік, тазалық.
D) Жоспар, жолдама, жол.
E) Оқу, оқушы, оқулық.
ответ: E) Оқу, оқушы, оқулық.
18. Әбілхан Қастеев кім екенін анықтаңыз.
A) Ғалым.
B) Ақын.
C) Қоғам қайреткері.
D) Жазушы.
E) Суретші
ответ: E) Суретші
19. Бір жылда неше ай болатынын табыңыз.
A) Он.
B) Он бір.
C) Он төрт.
D) Он екі.
E) Жеті.
ответ: D) Он екі.
20.Тек үнді дауыссыз дыбыстардан құралған сөзді көрсетіңіз.
A) Танысу.
B) Ағалар.
C) Менің.
D) Үйде.
E) Оған.
ответ: C) Менің.
21. Жіктік жалғаулы сөзді табыңыз.
A) Сөздер.
B) Сөйлем.
C) Әріптің.
D) Дыбыспен.
E) Әншісің.
ответ: E) Әншісің.
22. Көп нүктенің орнына тиісті есімдікті қойыңыз. ... үлкен жануар, үстінде екі тауы бар.
A) Өзі.
B) Ешқашан.
C) Сенің.
D) Қашан.
E) Әрқашан.
ответ: A) Өзі.
Өзі үлкен жануар, үстінде екі тауы бар.
23. “Ү” дыбысына талдау жасаңыз.
A) Ашық, еріндік.
B) Қысаң, езулік.
C) Жуан, езулік.
D) Ашық, жіңішке.
E) Жіңішке, қысаң.
ответ: E) Жіңішке, қысаң.
24. Құрамында төрт дауыссыз дыбысы бар сөзді табыңыз.
A) Азан.
B) Тау.
C) Сахара.
D) Қарақат.
E) Қарт.
ответ: D) Қарақат.
25. Сабақтас құрмалас сөйлемнің қай түріне жататын анықтаңыз. Ол жақсы оқыса,
университетке түседі.
A) Шартты.
B) Мезгіл.
C) Себеп.
D) Мақсат.
E) Қарсылықты.
ответ: A) Шартты.
Даналар сөзі – ақылдың көзі.
Сөздің қазақ халқының өмірінде алар орны зор.Ежелден-ақ халқымыз аталы сөзге тоқтай білген.Сөзбен қуанышқа бөленді,сөздің кесірінен зардап шекті.Сөз халқымызға шешілмес дауды шешіп берді.Ол тіпті жауға қарсы тұрар қару да болды.Ия,олай болса халқымыз сөзді тәрбие құралы санауы да сөзсіз еді.
Дана халқымыздан бізге,бүгінгі күнге жеткен даналық сөздері де аз емес.Даналық сөздер деген кезде менің ойыма бірден мақал-мәтелдер келеді.Сонан соң бата-тілектер,шешендік сөздер,нақыл сөздер,тыйым сөздер,тұрақты сөз тіркестері бар.Мұның бәрін бір сөзбен «аталар сөзі», «халық даналығы» деп жинақтап айтқан жөн секілді.Бұл сөздердің барлығында үлкен мән-мағына жатырғандығын ұмытпаған жөн.Себебі,олар белгілі бір тарихи кезеңде не болмаса айтулы,сабақ болар оқиға үстінде шығарылған."Отыз тістен шыққан сөз,отыз руға тарайды" дегендей,қазіргі таңда сонау замандағы аталар сөзіне тең келер еш нәрсе жоқ.Сол сөздердің ішінен мен шешендік сөзге айрықша тоқталып өткім келеді.Шешендік сөздер – тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні,қоғам өміріне табиғат құбылыстарына байланысты терең ой,бейнелі шебер тілмен айтылған халық шығармасы,тапқырлық сөздер.Мысалы, Кетбұға Абыз бір сөзінде:
...Аяқ-қолдың қадірін
Ақсағанда білерсің.
Отыз тістің қадірін
Қақсағанда білерсің.
Қызыл тілдің қадірін
Тоқтағанда білерсің.
Білгеніңді сөйлеп қал,
Білгендерден ғибрат ал!-депті.Бұл сөз бізге әр нәрсені қанағат тұтуға,не жағдай болмасын орнына қойып,саралауға үйретеді.
Осындай дара да дана ата-бабамыз айтып кеткен ұлы сөздерді ұмыттырмай,келешекке мүлтіксіз таза күйінде жеткізсек деймін.