ОҚЫЛЫМ-0 Мәтінді мұқият оқып, берілген сұрақтарға жауап беріңіз.
«Егер менің тілім ертең өлсе, мен бүгін өлуге дайынмын». Дағыстан ақыны Расул
Ғамзатовтың бұл сөзі ғасырлар өтсе де, өзіндік мәнін жоймақ емес. Расында тілі жоқ
халықтың тауқыметін адамның басына бермесін. Өлі тілдерді оқу және зерттеу орталығының
директоры Майкл Краусс әлемде 600 ғана тілдің қалатынын айтады. Басқаны былай
қойғанда, бұрынғы Кеңес Одағының аумағында құрдымға кеткен тілдер өте көп. Аты ғана
мемлекет. Халқы орысша сөйлейді, өйткені бір тілдің басымдығы екіншісін жоқ етеді. КСРО
тұсында Мәскеудің қызыл саясаты арқылы «Бір тіл - бір ұлт» идеологиясы жүргізілді. Соның
салдарынан Кеңес Одағында тұратын халықтың барлығы да орыс тілінде сөйледі.
Осы орайда, америкалық тілші-ғалым Майкл Краустың жойылу қаупі төнген тілдерді
жіктеуіне тоқталайық:
Біріншісі – қауіп төне бастаған тілдер. Олар әлеуметтік және экономикалық тұрғыдан
қажетсіз деп табылған үлкен тілдердің қыспағына түскен тілдер. Басты белгісі — алдымен бұл
тілдерде сөйлейтін жастар азая бастайды.
Ekihuici қауіп-қатер төнген тілдер. Бұл халықтың жас ұрпағы өз тілінде сөйлегісі
келмесе, онда оған қатер төндi деп есептей беріңіз.
Үшіншісі — аса қауіп-қатер төнген тілдер. Бұт тілде жақсы сөйлейтіндердің
етуден асқандар.
Тертіншісі — өле бастаған тілдер. Бұл тілде тек қартайған адамдар ғана сөйлейді.
Бесіншісі — Жойылған тілдер. Бұл сол тілде сөйлейтін бірде-бір адам қалмаған тіл.
Бұдан шығатын қорытынды не? Ортасы жоқ тілі – өлі тіл. Ал тіл өлі болмас үшін талпыныс
керек. Мейлі үш тілді бол, бірақ негізгі мемлекет құраушы ұлттың тілі өзінің басымдығын
көрсетіп тұруы керек
асы
Мәтін қандай стильде жазылған?
Кордова хилафаты – Пиреней түбегінде 929 – 1031 жылдар аралығында салтанат құрған мұсылман мемлекеті. Пиреней түбегін арабтар мен берберлер жаулап алғаннан кейін Кордоба әмірлігі (756 – 929 жылдары) құрылып, астанасы Кордоба қаласы болған. Абдуррахман II 929 ж. өзін халифа деп жариялағандықтан әмірлік Кордова хилафатына айналды. Кордова хилафаты 10 ғасырдың аяғы мен 11 ғасырдың басында аса қуатты мемлекет болды. Кордова хилафаты билеушілері жікшілдік пиғылдағы араб-бербер тайпа көсемдерін талқандап, түбектегі христиан мемлекеттерімен жүргізілген соғыстарда үлкен жеңістерге жетті. Нәтижесінде Кордова хилафаты саяси-экономикалық жағынан айтарлықтай нығайып, сауда мен мәдениеттің өркендеуіне кең жол ашылды. Бірақ билеушілер арасында үздіксіз болып тұратын тақ таластары ел ішінде өзара соғыстар туғызды. Соғыстар кезінде бай қалалар қирап, егіншілікпен айналысқан аймақтар қаңырап бос қалды. 1031 ж. Кордова хилафаты бірнеше ұсақ әмірліктерге бөлініп кетті.
Қазақ халқының ұғымында дүниені құраушы төрт түрлі тек бар, олар: жер, су, жел, от. Шындығында, қазіргі ғылыми түсінік бойынша, бұлар заттың төрт күйі. «Жер» — қатты зат, «су» — сұйық зат, «жел» — газ тәрізді, «от» — плазмалық күй. Осы төрт затты төрт түлік малдың негізі деп түсінген. Жылқы — желден, қой — оттан, түйе – сордан (жер), сиыр – судан жаралған деген түсініктерде құнды ой жатыр.Үргеніш шешені: - Сөз, су, жол анасы не? деп сұрайды. Сырым батыр: - Сөздікі — құлақ, судікі— бұлақ, жолдікі — тұяқ! — деп жауап береді. Үргеніш шешені: - Дау, сауда, Қыз, жол мұраты не? — дейді. Сырым батыр: - Даудікі — біту, сауданікі— ұту, қыздікі— кету, жолдікі- жету, — дейді.