Қосымша әдісі. «Хат жазу» әдісі. Мәтін бойынша жігітке хат жаз
Вот текст:Бір күні кешке ұлы анасын ең қымбат
мейрамханалардың біріне кешкі ас ішуге алып барды.
Анасы өте кәрі еді, сондықтан киіміне тамақтарды
түсіріп ала берді. Мейрамхананың көпшілік қонақтары
оларға жақтырмай қарады. Бірақ ұлы салмақты
қалпын сақтап, анасына көмектесті. Тамақтанып
болған соң жігіт анасын әжетханаға қолынан демеп,
ерінбей алып барды. Оның үстіндегі тамақ
қалдықтарын қағып, шашын тарап, көзілдірігін түзеді.
Бүкіл мейрамхана қонақтары оларға таңырқай қарады.
Жігіт кассаға барып, тамақтың ақысып төлеп, анасын
жетектеп мейрамхана есігіне қарай жүрді. Осы кезде
бір қарт а тоқтатып:
Өсек туралы мақал – мәтелдер:
Түймедейді түйедей етеді.
* * * * *
Аузы ыңғайсыз жерден тесілген.
* * * * *
Аш құлақтан тыныш құлақ.
* * * * *
Тыйылмаған ауызда пәле бар.
* * * * *
Қатты жүрсең «қазық аяқ» дер,
Ақырын жүрсең «маймақ аяқ» дер.
* * * * *
Сенімен қосыла жамандасқан
Сені сыртыңнан да жамандайды.
* * * * *
Көлгірге сенбе, былжырға ерме.
* * * * *
Қаңқу сөздің қо көп.
* * * * *
Асыға айтсаң да, асыра айтпа.
* * * * *
Өз аузына өзі ие бола алмаған: астындағы түйесінен айырылар, жетегіндегі биесінен айырылар.
* * * * *
Ауызына сөз тұрмастың,
Бір жерде өзі тұрмас.
* * * * *
Жел тұрмаса, шөптің басы қимылдамайды.
* * * * *
Мақтаған жеткізер, шаққан өлтірер.
* * * * *
Өтірік туралы мақал – мәтелдер:
Өтірік сөз жанға қас.
Өткір пышақ қынға қас.
* * * * *
Шын — бір сөз,
Өтірік — мың сөз.
* * * * *
Шындықтың шырқы бұзылмас,
Өтіріктің өрмегі жиылмас.
* * * * *
Өтірік айтқанша үндемеген абзал.
* * * * *
Шындық бар жерде
Өтірік байқап жүреді.
Шындық жоқ жерде
Шіреніп, шайқап жүреді.
Мақтаншақ туралы мақал мәтелдер:
1. Жапалақ мақтанса,
Жардан қоян алдым дер.
Жаман мақтанса,
Жақсының жағасынан алдым дер.
* * * * *
2. Жақсымын деп мақтанба, халық айтпай,
Батырмын деп баптанба, барып қайтпай.
* * * * *
3. Ақ сұңқар ұшқырмын деп мақтанба,
Алдында құрулы торлар бар.
Арғымақ жүйрікпін деп мақтанба
Алдында алуан орлар бар.
* * * * *
4.Ат қартайса,
Жасқаншақ болады.
5. Ер қартайса,
Мақтаншақ болады.
* * * * *
6. «Барамын» деп мақтанба,
Жарлық бар.
«Көппін» деп мақтанба,
Жалғыздық бар.
* * * * *
7. Мақтанып жүрмей,
Сақтанып жүр.
* * * * *
8. Екі батыр мақтанса:
Батырлығы мен барлығын айтар.
Екі жаман мақтанса:
Ұрлығы мен қарлығын айтар.
* * * * *
9. Бай баласы мақтанса - жылқыдан жорға міндім дер,
Би баласы мақтанса - парадан шапан кидім дер.
* * * * *
10. Басым бар деп топтанба,
Малым бар деп мақтанба.
* * * * *
11. Ақылды мақтанса, істі тындырар,
Ақылсыз мақтанса, аяғын сындырар.
* * * * *
12. Бай мақтанса - табылар,
Кедей мақтанса - шабылар.
* * * * *
Еріншек туралы мақал – мәтелдер:
Есті бір өледі,
Еріншек мың өледі.
* * * * *
Ертең-ертең деумен,
Еріншек өлер.
Көрінгенге жем болып
Көңілшек өлер.
* * * * *
Аттың сүріншегі,
Жігіттің еріншегі жаман.
* * * * *
Еріншекке есік пен төр —
Екі күндік жер.
* * * * *
Еріншектің ертеңі бітпес,
Жеңілтектің селтеңі бітпес.
* * * * *
Әлсіз адам — сүріншек,
Ақылсыз адам — еріншек.
Ежелгі дәуір әдебиетін Мұхаммед Хорезми, Әбу Насыр әл-Фараби, Әбу Райхан әл-Бируни, Махмұд Қашқари, Қожа Ахмет Йасауи, Сүлеймен Бақырғани, Жүсіп Баласағұни тәрізді түркі халықтарының біразына ортақ ойшылдары, ғалымдары, ақындары жалғастырады (X-XII ғғ.) – Аталған ғұламалар түркі халықтарынан шыға тұра кезінде араб әдебиетін, араб ғылымын, сонымен бірге дүние жүзі ғылымын дамытуға үлкен үлес қосқан.
Ежелгі дәуір әдебиетінің негізіне қыпшақ тілінде дамыған кезеңінде (ХIII-ХVI ғғ.) "Кодекс куманикус", "Махаббатнама", "Жүсіп-Зылиха", "Гүлстан", "Домбауыл", т.б. қиссалар, дастандар, шежірелер, тарихи мұралар енеді.
І. Көне түркі әдебиеті. Орхон жазуындағы жәдігерліктер.
1. Орхон-енисей ескерткіштерінің зерттелуі
2. Түркілердің ежелгі діни ұғымдар мен наным-сенімдері
Кез –келген халық, ру, тайпа ұлт болу үшін оның басынан кешірген тарихы болады. Сол секілді түркі халқының да өзіндік тарихы бар. Түркі халқының дүние жүзіне халық болып танылуы ҮІ ғасыр ортасында басталды. Сол себепті де ежелгі дәуір әдебиеті ҮІ-ХҮ ғасырлар аралығын қамтиды деп жорамалдайды. Бұл кейінірек қазақ халқының құрамына енген қазақ ру, тайпаларының ежелгі ру, ұлыс дәуіріндегі әдебиеті. Бұл ерте кездегі түрік, ру-тайпаларымен бірге жасалған ортақ әдебиеттің өзін 3 кезеңге бөліп қарастырамыз.
ҮІ-ІХ ғ. көне түркі әдебиеті ескерткіштері. Бұған орхон жазба ескерткіштері яғни «Күлтегін», «Білге қаған», «Тоныкөк» туралы құлыптастарға қашап жазылған жырлар, сондай-ақ, «Оғыз-наме» дастаны мен «Қорқыт ата кітабы»,