Сөзжасам. №3 тест. 1. Туынды сын есімді табыңыз.
А) Күшті В) Үсті С) Тәтті Д) Асты Е) Кетті
2. Жұрнағы бар сөзді табыңыз.
А) Жүр В) Сыныбым С) Дәптерлер Д) Сен Е) Оқулық
3. Түбір сөзді табыңыз.
А) Заңгер В) Балалар С) Малшы Д) Орман Е) Терезелер
4. Қос сөздердің неше түрі бар?
А) бір в) екі С) үш Д) төрт
5. «Көре-көре көсем болды» деген тіркесте қос сөзді анықтаңыз.
А) көсем В) көсем болды С) көре-көре Д) болды
6. Түбір сөзді табыңыз.
А) Көрсеткіш В) Қалада С) Түн Д) Асхана Е) Түндік
7. Жұрнақ арқылы жасалған туынды сөзді белгілеңіз.
А) Зейнетін В) Зейнетпен С) Зейнеткер Д) Зейнеті Е) Зейнет
8. «Ағалы-інілі бауырлар дауласты» сөйлемде күрделі сөздің қай түрі кездеседі?
А) біріккен сөз в) қысқарған сөз с) тіркескен сөз д) қос сөз
9.Бірнеше сөздер тұрса да бір мағына береді және бір сұраққа жауап береді. Бұл күрделік сөздің қай түрі жайлы айтылуда?
А) біріккен сөз в) қысқарған сөз с) тіркескен сөз д) қос сөз
10.тіркескен сөз бен сөз тіркесінің айырмашылығы қандай?
А) сөз тіркесі бірнеше сөзден тұрса да бір сұраққа жауап береді
В) тіркескен сөз бірнеше сөзден тұрады және бірнеше мағына береді
С) тіркескен сөздер бірнеше сөзден тұрса да бір ғана сұраққа жауап береді
Д) бірнеше сөзден тұратын сөз тіркестері сұраққа жауап бермейді
Я, Алла, құрметіне достың Махмұт,
Тілге яр бер, білінсін тұғры мақсұт.
Һаруан-Рашид халифа заманында
Бағдатта бір жігіт бар аты Масғұт.
Шаһардан бір күн Масғұт шықты тысқа,
Барды ма кезі келіп бір жұмысқа?
Бір ұры бас сап тонап жатқан жерде
Кез болды бір бишара шал байғұсқа.
Шал байғұс айғайлайды аттан салып,
Айырып алған жан жоқ оны барып.
Кім де болса, бір ерлік қылайын деп,
Масғұт ұшты ұрыға оңдайланып.
Масғұтты ұры шапты қылышпенен,
Тәуір-ақ жан сақтапты жұмыспенен.
Есен-аман шал дағы құтылыпты,
Масғұттан жау қашқан соң ұрыспенен.
Масғұтқа келді әлгі шал көзін тіктеп,
Көрсе, бастан ағып тұр қан дірдектеп.
Мұның қарызын мен де өтеп кетейінші
Жігіт қой ер көкірек, жау жүрек деп:
- Ей, жігіт, не қылсаң да, ер екенсің,
Көргейсің ерлігіңнің берекесін.
Себеп боп мені ажалдан сен айырдың,
Маған қылған қарызыңды алла өтесін!
Бай емен, батыр емен, хан емеспін,
Атақты артық туған жан емеспін.
Себеп болып айырдың мені ажалдан,
Жақсылықты білмейтін шал емеспін.
Мен - бір шал дүниеде жиһан кезген,
Ертең түсте кетемін шаһаріңізден.
Ертерек пәлен жерден тосып тұрып,
Алып қал бір базарлық, жаным, бізден.
Пұл үшін қызықпассың, сен де - бір ер,
Сені маған кез кылған пә
ардигер.
Бір құданың хақы үшін мен тілеймін,
Қабыл көр, сертім үшін қолыңды бер!
- Ұрыға жібермедім мен намысты,
Кім бұлдар мұндай-мұндай қылған істі.
Алла хақы деген соң амал да жоқ,
Барайын, - деп уәде етіп қол қағысты.
Ол жерге ерте тұрып жігіт барды,
Шал да душар алдынан бола қалды.
Қолынан ұстап алып, ертіп барып,
Далада бір бұзылған тамға апарды.
Барса, тамда бір гүл тұр солқылдаған,
Басында үш жеміс бар былқылдаған:
Бірі - ақ, бірі - қызыл, бірі - сары,
- Таңдап ал, мен берейін бірін саған.
Ағын жесең, ақылың жаннан асар,
Сарыны алсаң, дәулетің судай тасар,
Егерде қызыл жеміс алып жесең,
Ұрғашыда жан болмас сенен қашар.
Ол жігіт шал сөзіне құлақ салды,
Көзін төмен жіберіп, аз ойланды.
Ақ пен сары екеуін алмаймын деп,
Қызыл жеміс жеймін деп қолқа салды.
- Мен беремін, танбаймын айта тұра,
Өкінбесең түбінде жүре-бара.
Ақ пен сары екеуін алмағаның
Мәнісін айтсаң екен, жаным, сірә.
- Мен болсам егер ағын жемек дедім,
Ақылды болдым елден бөлек дедім.
Мен ақылды билемен не қылсам да,
Ақыл мені билесе керек дедім.
Ақылды жан табылмас маған сырлас,
Көріне тентек көп надан мойын бұрмас.
Әділетсіз, ақылсыз, арсыздарды
Көре тұра, көңілде тыныштық тұрмас.
Адам дертті болмай ма құса тартып,
Тұщы ұйқы ұйықтай алмай түнде жатып.
Ептеп бағып, есерге ем таба алмай,
Тәтті тамақ жей алман дәмін татып.
Сарыны жеп, мен болсам байдың өзі,
Аузына тамам жанның болдым сөзі.
Пәленшеден бір нәрсе алсақ-ау деп,
Тігілер жан біткеннің маған көзі.
Жұрт күндер жұрттан артық байлық үшін,
Бұлдайды біреу күшін, біреу түсін.
Не қылса да, надандар алмақты ойлар,
Мал антұрған күйдіріп елдің ішін.
Еңбексіз мал дәметпек - қайыршылық,
Ақылды ерге ар болар ондай қылық.
Оны ойларлық бұл күнде адам бар ма?
Пайда ойламай қылады кім татулық?
Берсең, қалар оларда несі ардың?
Бермесең, сен дағы ит бірге болдың.
Не өзің ит, немесе бар елің ит,
Дауасыз бір пәлеге міне қалдың.
Қызылды жесем, мені әйел сүйер,
Арамдыққа жүрмесем, не жан күйер?
Ұрғашы да көп жан ғой, досым болса,
Деп едім бір пайдасы маған тиер.
Еркектің еркек адам болса қасы,
Қатын, шеше, қызы жоқ кімнің басы?
Хан қаһар, қара кісі қастық қылса,
Сонда ұрғашы болмай ма арашашы?
Тегінде адам басы сау бола ма?
Бойында тексерілмес дау бола ма?
Ері ашу айтса, әйелі басу айтып
Отырса, бұрынғыдай жау бола ма?
Соны ойлап, қызыл жеміс мен таңдадым,
Берсеңіз, жемек болып бел байладым.
Топа-торсақ бұл сөзді айтқаным жоқ,
Басында-ақ ойлап тегін абайладым.
Бұл сөзге салып тұрды шал құлағын:
- Ендеше тауып айттың, же, шырағым.
Ақыл, дәулет әуелден өзіңде екен,
Өміріңмен артылсын, жаным, бағың!
Бұл шал бөтен шал емес, қыдыр еді,
Ебін тауып даруға кезі келді.
Сөзіне, ақылына, қылығына
Разы болғаннан соң, бата берді.
Сол Масғұт қыдыр шалдан бата алыпты,
Соңында Шәмсі-жиһан атаныпты.
Мағынасы: «бұл дүниенің күні» деген,
Жетіліп бізге ғибрат сөз қалыпты.
Сол заманда-ақ надандар шырыш бұзған,
Жалғанның дәмін бұзып, қауіп қылғызған
Ақыл мен мал екеуін асырай алмай,
Арашашы іздепті қатын, қыздан.
Ендігіге не сұрау бұл жалғанда?
Ақыл-ой, ар-намыс жоқ еш адамда.
Өлген мола, туған жер жібермейді,
Әйтпесе тұрмас едім осы маңда.
Сол Масғұт халифаға уәзір бопты,
Тарқатыпты алдынан көп пен топты.
1) Абай Құнанбаев әр бір өлеңінде халқына ақыл айтып кеткен ғой. Бұл өлеңнің де астары сол жайлы. Оны 《 жаздым үлгі жастарға бермек үшін 》 деген жолдан байқасақ болады.
2)Халқына, енді өсіп келе жатқан жастарға ақыл айту, өз білгенін түрте кету мақсатында деп ойлаймын.
3)Білгеннің айтқанын тыңдау, жақсы істермен айналысу, уақытты босқа өткізбеу, білімге көңіл бөлу сынды қасиеттер.
4)Бұл жерде автор жастарды сипаттап тұр. Яғни көңілінің көзі ашық, тілі орамды деген сөздер арқылы: ақылы бар жастар айтқан ақылымды түсінер деген мағынада айтылған