Қоғам адамдардың жиынтығынан тұрады десек, сол қоғамды алға жетелейтін ұлы тұлғалардың ролі туралы айтылып та, жазылып та жүр. Бірақ сол ұлы тұлғалардың қоғамдағы орны, маңызды істері, болашақ ұрпаққа әсері туралы пікірлердің әр алуан болатыны заңды құбылыс. Әр қоғам ӛз адамын туғызады, себебі адам ӛзі ӛмір сүріп отырған ортаның перзенті. «Барлық қоғамдық орта секілді қазақ даласы да ғасырлар беделінде ӛзінің ұлы ұландарын туғызып отырды, бірақ олар ӛзінше ерек, далалық табиғатқа тартатын.»-деп, кезінде атап ӛткен қазақтың біртуар ұлы Міржақып Дулатұлы жазғандай жеке тұлғалардың арасында ұлы тұлға дәрежесіне жеткендердің барлығында ӛзін қоршаған әлеуметтік ортаның әсер ететіндігін дәлелдейтін факторларды тарихтан кӛптеп келтіруге болады. [1,296] Қазақ халқының зиялы қауымының екінші бір толқыны шыққан кез ол-ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы болатын. Ал ол кез қазақ халқы үшін әлеуметтік-экономикалық және саяси жағынан ауыр, қоғамның түсініксіз жақтары кӛбейген, соған жауап іздеген сындарлы да қиын кезең болды. Оның негізгі ауыртпалығы сол кездегі санаулы ғана ұлттық зиялы қауымның мойына түсті. Ұлттың ұлт болып қалуы таразыға түскен тұста олардың ғылымның барлық салаларымен шұғылдануына тура келді. Олай болмасқа уақыт та болмады. Себебі заман лебіне икемделу үшін, ӛркениетті қоғам құру үшін ұлтты тығырықтан алып шығу керек болды. Солардың бірі, әрі бірегейі, Торғай жерінің тумасы, Ыбырай мектебінің түлегі Міржақып Дулатұлы болатын. ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдарын сӛз еткенде, біз алдымен, кешегі Абай, Ыбырай, Шоқан салған ағартушылық, демократиялық бағытты ілгері жалғастырушы әрі ақын, әрі дарынды журналист, саяси қайраткер, шебер аудармашы Міржақып Дулатұлы туралы айтуымыз керек.
Айрықша рөлді арада осы қатынаста ойнады, дербес жағдайда, елюбасы - болыстың управителей сайлауларында ауызекі қатысқан -шағадан деген дауыс берушілер. Причем дауыс берушінің санына ғана аткаминеры - ықпалды және бай беттер кездестірді. ара романда дұрыс шағылысты пәрелеудің жиһазы тапты, уәденің және тіпті, нешінші үстем сыныптың түрлі топтарын үшін сайла- үшін бас лауазымда болыстардың ылғи талапкердің және ойылымның сырттарда қолданған айбаттардың. Мінездің мысалының жеңілістің тарихы Оспанның Құнанбаеваның сайлауларында қызмет ету біледі. Оспанға өзінің уезд бастығы Казанцев қорғады, алайда болыспен бокенши Күнтудің руының өкілін сайлады, үшін ненің кел- жеті, нешінші сәтті бол- на осы рет үз- абыз бас иргизбаев кесек-кесек босанудың құпияның сыбайласу болған, на өз жақ деген тарту дауыс беруші - елюбасов сумев. Қаскүнемдер дұрыс есептегім, не "тап осы адамдардың, және ғана тіпті ара өзінің ұстайтын осы адамдардың, өзінің жағына" деген тарту ер-. Тығында-
жетелейтін ұлы тұлғалардың ролі туралы айтылып та, жазылып та жүр.
Бірақ сол ұлы тұлғалардың қоғамдағы орны, маңызды істері, болашақ
ұрпаққа әсері туралы пікірлердің әр алуан болатыны заңды құбылыс. Әр
қоғам ӛз адамын туғызады, себебі адам ӛзі ӛмір сүріп отырған ортаның
перзенті. «Барлық қоғамдық орта секілді қазақ даласы да ғасырлар
беделінде ӛзінің ұлы ұландарын туғызып отырды, бірақ олар ӛзінше ерек,
далалық табиғатқа тартатын.»-деп, кезінде атап ӛткен қазақтың біртуар
ұлы Міржақып Дулатұлы жазғандай жеке тұлғалардың арасында ұлы тұлға
дәрежесіне жеткендердің барлығында ӛзін қоршаған әлеуметтік ортаның
әсер ететіндігін дәлелдейтін факторларды тарихтан кӛптеп келтіруге
болады. [1,296]
Қазақ халқының зиялы қауымының екінші бір толқыны шыққан кез
ол-ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы болатын. Ал ол
кез қазақ халқы үшін әлеуметтік-экономикалық және саяси жағынан ауыр,
қоғамның түсініксіз жақтары кӛбейген, соған жауап іздеген сындарлы да
қиын кезең болды. Оның негізгі ауыртпалығы сол кездегі санаулы ғана
ұлттық зиялы қауымның мойына түсті. Ұлттың ұлт болып қалуы таразыға
түскен тұста олардың ғылымның барлық салаларымен шұғылдануына тура
келді. Олай болмасқа уақыт та болмады. Себебі заман лебіне икемделу
үшін, ӛркениетті қоғам құру үшін ұлтты тығырықтан алып шығу керек
болды.
Солардың бірі, әрі бірегейі, Торғай жерінің тумасы, Ыбырай
мектебінің түлегі Міржақып Дулатұлы болатын. ХХ ғасырдың 20-30-шы
жылдарын сӛз еткенде, біз алдымен, кешегі Абай, Ыбырай, Шоқан салған
ағартушылық, демократиялық бағытты ілгері жалғастырушы әрі ақын, әрі
дарынды журналист, саяси қайраткер, шебер аудармашы Міржақып
Дулатұлы туралы айтуымыз керек.