Қазақ халқы ежелден жаужүрек әрі батыл болған. Сондықтан да әрқашанда айрықша күшке ие адамдарды қадірлеп отырған. Осындай елі, жері үшін қасық қанын қимайтын батыл адамдарды батырлар деп дәріптеп отырған. Әрбір адам батыр деген атаққа ие бола қойған жоқ, яғни тек жаулармен күресе қоймай, олар өзгеге өз сөзін откізе алатындай шешен болу керек. Себебі батыр елдің сыртқы қақтығысымен қоса ішкі тыныштығын жете бақылауға тиіс болатын.
Қазіргі кезде біз батырлар туралы олардың ел тыныштығын сақтаудағы елеулі еңбегін кітаптардан оқи аламыз, Сонау бір замандағы даңқты батырларымызды ұмытпай үлгі алу масатында алуан түрлі кітаптар жарық көруде. Осы батыларымзды әдебиет жанырында сипаттағанда көз алдымызға алып кеуделі, күш-қуаты бойынан тасып тұрған адам елестейді.
Тәттімбет Қазанғапұлы (1815, қазіргі Қарағанды облысы Егіндібұлақ ауданы – 1862, сонда) – күйші-композитор, домбырашы, шертпе күй орындаушылық мектебінің негізін қалаушылардың бірі, халық күй өнерінің классигі.
Өмірбаяны Домбырашылық өнер арғы ата-тегінен дарыған. Алғаш домбыра тартуды әкесі Қазанғаптың інісі Әлиден үйреніп, анасы Ақбөпеден тәрбие алған. Тәттімбеттің әр түрлі тақырыпты қамтитын 40-тан астам күйлері бар. Тәттімбет күйлері өмірді терең түсінген, ойшыл, қиялшыл жанның сыры мен сезімін аңғартады. Ол негізінен лирикалық композитор. Шығармалары философиялық түйіндерімен астасып жатады, ал музыка тілі көңілге қонымды, тез жатталғанымен орындауға қиын, күрделі болып келеді. Тәттімбет күйлеріндегі лирикадық сарындар, әуен толқындары қазақтың кең даласы мен оның сұлу табиғатын суреттейді. Композитор “Сары жайлау” күйін Майдасары жайлауына қоныстанған кезінде, күз мезгілінде шығарған. Мұнда табиғаттың әсем суреті, жаз-сайрандағы рахатты шақтар бейнеленеді. Күйдің ішкі философиясы табиғатты суреттеу арқылы жаз думанын бастан кешкен адам өмірінің қайта оралмас бұралаң жолдарын табиғат мезгілімен салыстыруды мегзейді. Күй табиғаты сыршыл, қиялшыл, мөлдір лиризмге толы. Нәзік нюанстар мен әсем ырғақты иірімдер тыңдаушысын бірде желпіндіріп, енді бірде тәтті мұң толқынымен тербетеді. Тәттімбет күйлерінде негізінен өмір тартысы, тағдыр тауқыметі, сұлулыққа құштарлық, алыс арман, сарғайған үміт, өкініш сарыны баяндалады. Ал “Былқылдақ” күйі жер атына байланысты (елінде Былқылдақ атты сазды жайлау болған) шыққан. Күйдегі романтика – мың бұралған өзен ағысы, бұлақтың қоңыраулы сыңғыры, тоғайдағы құстың әсем үні сұлу табиғат тынысымен ұласып жатыр. Тәттімбет шығармаларының ең биік шыңы – “Көкей кесті” күйі. Бұл күйді сазгер өмірінің соңғы жылдарында шығарған. Мұнда халық шежіресінің ұлылығы мен ұлағатты ақыл-ойдың парасаты толғанады. Домбыра орындаушылық шеберлігінде кездесе бермейтін екі қолға бірдей вибрациялық діріл толқынын түсіру арқылы және саусақтардың қарымен жоғары қарай орап қағу “Көкей кестінің” өте күрделі туынды екендігін көрсетеді. Күйдегі орындаушылықтың жаңа пошымы, яғни шерту тәсілдерінің сан қырлы өрнегі – Тәттімбеттің күйшілік мектебін даралай түседі.
Қазақ халқы ежелден жаужүрек әрі батыл болған. Сондықтан да әрқашанда айрықша күшке ие адамдарды қадірлеп отырған. Осындай елі, жері үшін қасық қанын қимайтын батыл адамдарды батырлар деп дәріптеп отырған. Әрбір адам батыр деген атаққа ие бола қойған жоқ, яғни тек жаулармен күресе қоймай, олар өзгеге өз сөзін откізе алатындай шешен болу керек. Себебі батыр елдің сыртқы қақтығысымен қоса ішкі тыныштығын жете бақылауға тиіс болатын.
Қазіргі кезде біз батырлар туралы олардың ел тыныштығын сақтаудағы елеулі еңбегін кітаптардан оқи аламыз, Сонау бір замандағы даңқты батырларымызды ұмытпай үлгі алу масатында алуан түрлі кітаптар жарық көруде. Осы батыларымзды әдебиет жанырында сипаттағанда көз алдымызға алып кеуделі, күш-қуаты бойынан тасып тұрған адам елестейді.
Тәттімбет Қазанғапұлы (1815, қазіргі Қарағанды облысы Егіндібұлақ ауданы – 1862, сонда) – күйші-композитор, домбырашы, шертпе күй орындаушылық мектебінің негізін қалаушылардың бірі, халық күй өнерінің классигі.
Өмірбаяны
Домбырашылық өнер арғы ата-тегінен дарыған. Алғаш домбыра тартуды әкесі Қазанғаптың інісі Әлиден үйреніп, анасы Ақбөпеден тәрбие алған. Тәттімбеттің әр түрлі тақырыпты қамтитын 40-тан астам күйлері бар. Тәттімбет күйлері өмірді терең түсінген, ойшыл, қиялшыл жанның сыры мен сезімін аңғартады. Ол негізінен лирикалық композитор. Шығармалары философиялық түйіндерімен астасып жатады, ал музыка тілі көңілге қонымды, тез жатталғанымен орындауға қиын, күрделі болып келеді. Тәттімбет күйлеріндегі лирикадық сарындар, әуен толқындары қазақтың кең даласы мен оның сұлу табиғатын суреттейді. Композитор “Сары жайлау” күйін Майдасары жайлауына қоныстанған кезінде, күз мезгілінде шығарған. Мұнда табиғаттың әсем суреті, жаз-сайрандағы рахатты шақтар бейнеленеді. Күйдің ішкі философиясы табиғатты суреттеу арқылы жаз думанын бастан кешкен адам өмірінің қайта оралмас бұралаң жолдарын табиғат мезгілімен салыстыруды мегзейді. Күй табиғаты сыршыл, қиялшыл, мөлдір лиризмге толы. Нәзік нюанстар мен әсем ырғақты иірімдер тыңдаушысын бірде желпіндіріп, енді бірде тәтті мұң толқынымен тербетеді. Тәттімбет күйлерінде негізінен өмір тартысы, тағдыр тауқыметі, сұлулыққа құштарлық, алыс арман, сарғайған үміт, өкініш сарыны баяндалады. Ал “Былқылдақ” күйі жер атына байланысты (елінде Былқылдақ атты сазды жайлау болған) шыққан. Күйдегі романтика – мың бұралған өзен ағысы, бұлақтың қоңыраулы сыңғыры, тоғайдағы құстың әсем үні сұлу табиғат тынысымен ұласып жатыр. Тәттімбет шығармаларының ең биік шыңы – “Көкей кесті” күйі. Бұл күйді сазгер өмірінің соңғы жылдарында шығарған. Мұнда халық шежіресінің ұлылығы мен ұлағатты ақыл-ойдың парасаты толғанады. Домбыра орындаушылық шеберлігінде кездесе бермейтін екі қолға бірдей вибрациялық діріл толқынын түсіру арқылы және саусақтардың қарымен жоғары қарай орап қағу “Көкей кестінің” өте күрделі туынды екендігін көрсетеді. Күйдегі орындаушылықтың жаңа пошымы, яғни шерту тәсілдерінің сан қырлы өрнегі – Тәттімбеттің күйшілік мектебін даралай түседі.
Шығармашылығы
40-тан астам күйлері бар:“Қосбасар” (бірнеше түрі),“Сары жайлау”,“Сары өзен”,“Теріс қақпай”,“Сылқылдақ”,“Былқылдақ”,“Бестөре”,“Азамат”,“Алшағыр”,“Азына”,“Көкей кесті”,“Боз торғай”,“Қорамжан”,“Боз айғыр”,“Ерке атан”,“Ноғай-қазақ”,“Кер киік”,“Қашқан қалмақ”,“Қара жорға”,“Балбырауын”,“Жетім қыз”,“Сал қоңыр”,“Көш жанаған”,“Сары қамыс”,“Шәйір қалды”