Өткен ғасырлар үніне құлақ түрсек, біздің ата – бабаларымыз тастан, ағаштан, өсімдіктен, малдың
терісінен, сүйегінен, мүйізден, ішектен, қылдан т.
б. алуан түрлі заттардан дыбыс шығаруға
болатынын аңғарып, қарапайым музыкалық
аспаптар жасап алды.
Домбыра -қазақ халқының ең кең тараған екі
ішекті, көп пернелі музыкалық аспабы. Ол –
қазақтар өмірінде маңызды орын алатын, өзіндік
музыкалық сипаты бар аспап. Алғаш эпикалық
дәстүр шеңберінде жыр, толғау, термелерді
сүйемелдеуге қолданылған домбыра кейін
аспаптық шығарма – күй жанрының қалыптасуына
ықпал еткен. Қазіргі кезде домбыра жеке әнді
сүйемелдеуге, күй тартуға, халықтық-
фольклорлық музыкада, классикалық
шығармаларды орындауға қолданылатын,
мүмкіндігі кең музыкалық аспап болып табылады.
Шертер - қазақ халқының шертпелі музыкалық аспабы.
Шертер - қазақ халқының көне ішекті музыкалық аспабы.
Кей деректерге сүйенсек, бұл аспап домбыра мен қобыздың
арғы тегі болып саналады.
Сырт келбеті қобызға жақын, көлемі жағынан домбырадан
кіші. Шертер аспабы ағаштан ойылып, шанағы ешкі
терісінен қапталған. Ішегіне аттың қылы тағылады. Ойнау
тәсілі домбыра тартуға ұқсайды. Дыбыс күші қапталған тері
мен ішектердің қалыңдығына байланысты. Бастапқы кезде
аспапта перне болмаған. Көп ұзамай перне орналастырып
аспаптың беткі жағы біраз өзгеріске ұшыраған. Шертер
аспабы аңыз, ән, ертегілерді айтқанда қолданылған. Ол
бақташылар арасында кең тараған. Қазақтың көне музыкалық
аспаптарының біріне жататын ол шертіп ойнау тәсіліне
байланысты шертер деп аталған. Шертер екі немесе үш
ішекті болып келеді.
Қылқобыз – қазақ халқының ұлттық
аспаптарының ішіндегі ең көне аспап. 9 - 10
ғасырларда өмір сүрген Қорқыт ата дәуірінен
бері қылқобыздың сарыны үзілмей келеді.
Қылқобыз – екі ішекті, ыспалы музыкалық
аспап. Жалпы, ұлттық аспаптардың ішінде
қобыз үнге бай, киелі, қасиетті деп танылады.
Сонымен қатар, қанша ғасырлар қойнауынан
жетсе де қобыздың бұрынғы түрі мен қазіргі
түріндегі үні бір сарынды. Себебі, оның ішегі
ықылым заманнан бері жылқының қылынан
тартылып келді, ысқышы да. Оның қылқобыз
аталуы да сондықтан. Қылқобыздың ішіндегі ең
үлкен түрі – «нар қобыз». Қылқобызды
халқымыз киелі аспап ретінде қастерлейді.
Қазақ қобыздың үні шыққан жерге жын -
шайтан жоламайды деп ырымдайды. (үнтаспа
«Қылқобыз сарыны»)
Жетіген – (жеті ішекті) көп ішекті
шертіп ойналатын музыкалық аспап.
Жалпы тұрқы ұзынша, жәшік
тәріздес, бетіне жұқа тақтайдан
қақпақ жабылып, үн беретін
ойықтары салынады. Жетіген
аспабының жасалуы да, ойнау әдіс -
тәсілі де өте күрделі. Ертеректе ел
арасында сақталған көне жетігеннің
ішегі аттың қылынан тағылып,
тиектің орнына асықтар
пайдаланылатын болған. Аспаптың
құлақ күйі осы асықтарды әрлі -
берлі жылжыту арқылы келтірілген.
Ішек сандары жетеу болғандықтан,
аспап жетіген аталған.
Жетіген туралы аңыз. Ерте кезде ауылда бір қария тұрады.
Оның жеті ұлы болыпты. Бір жылы қатты жұт болып,
адамдар тамақсыз қалады, сөйтіп қарияның үйіне қайғы
орнайды. Аштықтан үлкен ұлы Қания өлгеннен кейін қария
кепкен ағаштың бөлігін алып, оған ішек салып, тиек қойып,
«Қарағым» күйін орындайды, Төралым деген екінші ұлы
өлгеннен кейін екінші ішек тартып, «Қанат сынар» деген күй
шығарады, үшінші ұлы Жанкелдіге ол «Құмарым» күйін,
төртінші ұлы Бекенге «От сөнер», бесінші ұлы Хауасқа
«Бақыт көшті», Жұлзарға «Күн тұтылуы» атты күй
шығарады. Ең кіші ұлы Қиястан айрылған қария жетінші
ішекті тартып, «Жеті баламнан айрылып құса болдым» атты
күй орындайды. Аспаптан қайғыға толы көп дыбысты ала
отырып, орындаушы әртүрлі әуен арқылы өзінің
балаларының бейнелерін көрсетеді. Бұл шығарылған әуендер
одан әрі дамытылып, аспапты орындаудағы күй - пьеса
түрінде бізге «Жетігеннің жетеуі» деген жалпы атпен жеткен.
«Жетіген» деген атау екі сөзден тұрады: жеті және ән» -
«жетіген» деген ұғымды береді. (бейнебаян)
Сазсырнай - үрлемелі аспап. Сазсырнай
ысқырып ойналатын флейталар тобына жатады.
Кейбір сазсырнайдың ысқырғыш тетігі
болмайды. Оған қазақ халқының сазсырнайы
мысал. Сазсырнайға ұқсас аспаптар көптеген
халықтарда кездеседі. Атауы әр халықтың өз
тілінде айтылатын аспаптың пішіні де әр түрлі.
Оның пішінін шеберлер құсқа, балыққа, көп
басты атқа, жұмыртқаға ұқсатып жасай берген.
Сазсырнайдың дыбыс диапазоны терция, кейде
октаваға шейін барады. 1971 жылы Отырарда
жүргізілген қазба жұмыстарда саздан жасалған
қаздың жұмыртқасындай музыкалық аспап
табылған. Аспаптанушылардың зерттеуінен
өткен бұл сазсырнай үш дыбыс шығарады. Олар
екінші октаваның “ми - бемоль”, “фа”, “соль”
ноталары. (үнтаспа)
Сыбызғы - қазақтың үрмелі көне
музыкалық аспабы. Қурайдан, ағаштан,
кейде жезден де жасалады. Ұзындығы 600 -
650 см не 700 - 800см болады. 3 - 4 ойықты.
Сыбызғы ойықтарынан демді жай немесе
күшті шығару арқылы түрлі дыбыс әуендері
туады. Сыбызғы негізінен бақташылар
арасында кең тараған. Бұл аспаптың
жетілдірілген түрі фольклорлық -
этнографиялық ансамблдер мен
оркестрлерде қолданылады.
Күй өнері
Құрманғазы Сағырбайұлы
1806 - 1879
Сүгір Әлиұлы
1882 – 1961
Ықылас Дүкенұлы
1843-1916
Нұрпейісова Дина
1861-1955
ологизмы
Абылай ханның сыртқы саясаты.
Абылайдың сыртқы саясаты да икемділігімен және ымыршылдығымен сипатталды. Оның Россия мен Қытай сияқты күшті мемлекеттермен қатынастарының Орта Азия мемлекеттерімен қатынастарынан едәуір айырмашылығы болды. Отаршыл империялардың күш-қуатын өте жақсы ұғынған хан, бір жағынан Россия протекторатын танудан бас тартпай, екінші жағынан өз иеліктеріңде екі державаның да ықпалы күшеюіне жол бермей, олармен қатынастарда барынша икемділіккөрсетуге тырысты. Бір жағынан, Абылай Қытайдың өкімет орындарын өзінің адалдығына үнемі иландырып отырды, екінші жағынан, ол мәселені «Россия сарайына әлдеқайда ынталықпен…, ал Қытай ханымен хат жазуды бір нәрсе үшін, оған бағынышты қырғыз-қайсақтарға Қытайлардың реніш көрсетіп, қысым жасамауы үшін жалғастырып» отырған сияқты етіп көрсетті. Хан өз иеліктерін агресияшыл көршілерінен осылайша қауіпсіздендіріп қана қоймай, жекелеген пайда келтіруге де тырысты. Мәселен, 1772 жылы ол Россиядан өзінің сыртқы және ішкі жауларына қарсы күресу үшін тағы да әскер сұрады. Шынына келгенде, Абылайдың адалдығына күмәнді Россия да, Қытай да оған әскер бөлуден бас тартты. Россияның өкімет орындары Абылай ханды өзінің ықпал өрісінде ұстауға ұмтылды, сондықтан да 1777 жылы хан жазбаша өтініш жасаған жағдайда оның хан атағын тануға әзір екенін ресми түрде хабарлады. Мұндай дипломатиялық қадам өзінің сыртқы саяси аренадағы беделін нығайта түсетіннің түсінген Абылай Петербургке өзінің баласы Тоғым бастаған елшілік жіберді. 1778 жылы ғана II Екатерина оны хан деп және Орта жүздің ханы деп бекіту туралы грамотаға қол қойып, оның Кіші жүз бен Ұлы жүзге биліг танығысы келмеді. Бұған ызаланған Абылай Орынборда Троицкіде, тіпті Петронпавлда да ант беруден бас тартты. Ол 70-жылдардың аяғына қарай Абылай Россиямен қандай да болмасын қатынастарының бәрін мүлде үзді. Абылайдың оңтүстіктегі көршілерімен қатынастары басқаша болды. Оның күш салуы арқасында қайтадан қазақ аймағына айналған Жетісуда қырғыздармен қақтығыстары жалғаса берді және Абылай оларға қарсы ара– ура жорықтар жасап тұрды. 1774 және 1779 жылдырдағы жорықтар қырғыз руларының бір бөлігінің қазақ хандығына бағынуына жеткізді. Ташкентпен және Ходжентпен соғыста Сайрам, Шымкент, Созақ, Ташкент қазақтарға қайтарылды. Сонымен Абылай ханныңXVIII ғасырдың 70 жылдарындағы сыртқы саяси қызметі қазақ мемлекетінің бірлігін уақытша қалпына келтіруге, оның халықаралық аренадағы жағдайының нығайюына жеткізді. Абылайға дейін де, одан кейін бірде-бір қазақ ханының мұндай шексіз билігі болған емес. Бұл ең алдымен оның билігінің сөзсіз құдыреттілік сипатына байланысты еді. Көреген саясатшы және шебер дипломат Абылай өзіне ергендердің сүйіспеншілігіне және қарсыластарының құрметіне лайық бола білді. Бұған ханның жеке қасиеттері де едәуір дережеде себепші болды. Абылай мұсылманша жақсы сауатты болды, оқып, жаза білді. Ол сирек кездесетін саясатшы, қолбасшысы және дипломат болды. Дегенме де, ол тарих көшінөзгерте де, көшпелі өркениеттің бұрынғы күш – қуатын қайтадан келтіре де алмады. Ол қайта түлеткен біртұтас Қазақ хандығы ханның өзі қанша өмір сүрсе, сонша өмір сүрді. 1781 жылы шамамен 70 жасында Абылай Ташкенттен Түркестанға келе жатқанда дүние салып, Қожа Ахмет Иасауи кесенесіне жерленді.
Ақтамберді Сарыұлы 93 жыл өмір сүрген, яғни 1675–1768 жж. дəуір кешкен. Ол күреске ерте араласқан жауынгер-жырау санатына жатады. Тұрмыстың қыр-сырын, отбасы, елдік, ерлік, жер мəселелерін жырларында жақсы бейнелеген. 1738–1752 жж. қазақ-қалмақтың қанды қақтығыстарының барлығына дерлік қатысқан. «Ақтабан шұбырынды» оқиғасының зұлмат қан кешуін бастан өткерген. Ес білгеннен бастап 70 жыл бойы ат үстінен түспей, елі мен жерін қорғаған қас батыр, айтулы шешен, қабырғалы би, атақты жырау. Қазақ жауынгерлерінің азаттық, құлдық жөніндегі түсініктері, болашаққа деген сенімі, адалдық-жауыздық, қиянат, əділетсіздік хақындағы таным-түсініктері Ақтамберді талғамынан өтіп жыр-толғауға айналған. Əлі де қолға түспеген толғаулары ел аузында сақталуы ықтимал. Қазіргі қолда бары 300 жолдан аспайды [1; 29].
Даңқты жыраудың азғантай қазынасының өзі афоризмдерге толы. «Күмбір-күмбір кісінетіп»,«Уа, қарт Бөгенбай», «Менімен, ханым, ойнаспа», «Жауға шаптым ту байлап», «Заманым менің тар болды» жəне т.б. өлең-толғаулары батылдыққа, ізгілікке, отансүйгіштік күй-сезімдерге толы.
Бүгінде Ақтамберді жыраудың 26 туындысы белгілі. Олар тақырыбы жағынан үш топтан тұрады жəне тиісінше жауынгер-ақын өмірінің үш кезеңін: жастық шағын, толысып, даңқы шыққан жылдарын жəне егде тартқан кезін бейнелейд
Ал бұл кезең – жиырмасыншы ғасырдың сексенінші жылдарының ортасы. Күлдір-күлдір кісінетіп, күрең мініп жүрген қазақтар аз да болса, бар еді ол тұста. Бірақ «жағасы алтын, жеңі жез, шығыршығы торғай көз сауыттарымыз» музейлерден, қиыр-қиырдағы ауылдардағы көнекөз қариялардың сандығынан ғана табылатын. Миллиондаған қазақтың ұлттық санасы, қазақи болмысы әлсіреген, турасын айтқанда, ұлттық рухтың білте шамдай өлеусіреген кезі еді. Қазағы қалың оңтүстік пен батыс еді негізінен ұлтқа ұйытқы болып тұрған. Қызылжар жағындағы үлесіміз жеті-сегіз пайыз, солтүстік пен орталықта, шығыста шоқ-шоқ қазақ аудандары болмаса, қалғанын кеңес империясы біржола жұтуға айналған. Ел ордасы – Алматыдағы үлесіміз – 20 пайызға жуық.Барлық құқықтар сақталған. Материалды көшіріп бассаңыз https://turkystan.kz/article/14725-culdir-culdir-cisinetip гиперсілтемесін міндетті түрде қойыңыз.