«Біз қазақ деген мал баққан елміз, ешкімге соқтықпай Жай жатқан елміз. Елімізден құт-береке қашпасын деп,Жеріміздің шетін жау ба деп, найзаға үкі таққан елміз,
ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыыздан сөз асырмаған елміз.
Досымызды сақтай білген елміз, дәм-тұзды ақт«Біз қазақ деген мал баққан елміз, ешкімге соқтықпай Жай жатқан елміз. Елімізден құт-береке қашпасын деп,Жеріміздің шетін жау ба деп, найзаға үкі таққан елміз,
ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыыздан сөз асырмаған елміз.
Асқақтаған жау болса, ордасын таптай білген елміз.»
Қазыбек би.
Дүние жүзінде мыңнан астам халық тұрады. Олардың халық болып қалыптасуының өзіндік тарихи жолдары бар. Ал халық болып қалыптасу – бір ғасырдың ғана емес, бірнеше мыңдаған жылдардың жемісі. Сондай ұзақ қалыптасу кезеңдерін қазақ халқы да бастан кешірді.
ХҮғ. ІІ жартысында тарыдай шашыраған қазақтардың басын бір арнаға тоғыстырған Керей мен Жәнібек бастаған қазақтар Батыс-Жетісудағы Қозыбасы деген жерде қазақ елінің туын желбіретіп, мәңгі мызғымастай іргесін қалады. Міне, содан бергі 550 жыл бойы қазақ халқы басынан талай тауқыметті замандарды басынан кешірді. Бірақ, қандай алапат, ауыр жылдар болса да, ұлан-байтақ өңірін мекендеген халқымыз ұлттық мемлекеттік дәрежеге жеткенше атамекекнін тастап басқа жаққа асып кетпеді. Керісінше, кең байтақ жерімізде еліміздің ұлттық мемлекетін дәуірлетіп, дүние жүзіндегі алдыңғы қатарлы, іргелі ел санатына қосылды. Міне, осындай дәуірлеу, өркендеу, халық болып қалыптасу жолында қазақ халқын бірлікке, жұдырық болып жұмылуға шақырған, қазақ елінің керегесін кеңейтіп, біртұтас егеменді ел болуда аянбай еңбек еткен, есімдері қазақ халқында алтын әріппен жазылған азуы алты қарыс арыстандай айбарлы, әділдігі қара жерді қақ жарар данышпан хандарымыз, жүрегін түк басқан, ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен елін қорғаған батырларымыз, от ауызды, орақ тілді би-шешендеріміз, даңқты тұлғаларымыз қаншама. Мәселен, Керей мен Жәнібекті қазақ хандығының іргесін қалаған бірегей тұлғалар ретінде танысақ, Керейдің ұлы Қасы ханды қазақ хандығының қуаты мен беделін алыс елдерге танытуын «Қасым ханның қасқа жолы» деп аталатын заңдар жинағымен белгілі. Қасым хан тұсында да қазақ хандығының өрлеуін сол кездегі атақты Бабырдың мына сөздерінен аңғарғандаймын. «...жұрттың айтуына қарағанда, қазақ сұлтандары мен хандарының ббір де біреуі бұл халықты дәл Қасым сияқты бағындыра алмаған.» Ал, тарихшы Мұхаммел Хайдар Дулати: «Жошыдан кейін бұл жұртта одан ұлы хан болған емес,» - деген. Бұдан Қасым ханның халық арасындағы беделін және қазақтарды бір шаңырақ астына топтастырудағы еңбегін ұшан-теңіз екенін аңғаруға болады. Қасым ханнан соң көптеген хандар таққа отырып, қазақ елінің керегесінің кеңеюіне, халықаралық қатынасының нығаюына елдің қорғаныс қабілетінің нығаюына, елдің қорғаныс қабілетінің жоғарылатуда өз үлесін қосты. Солардың ішінен тілге тиек етіп отырғаны - Тәуке хан. Ол ішкі талас-тартысты, саяси бытыраңқылықты жою мақсатында және мал-мүлікке, жерге, адамдар арасында туындайтын дау-жанжалдарға байланысты «Жеті жарғы» заңдар жинағы жарыққа шықты. Тарихшы ғалымдар Тәуке хан билік құрған кезеңді қазақ хандығының «алтын ғасыры» деген. Осы орайда атақты орыс ғалымы А.И.Левшиннің осы билеуші туралы пікірінен сабақтай түссем, «ал, оларды өліспей беріспейтін алауыздықтан арылтты... ол өзгелердің бәрін де асқан ақыл-парасатымен, қара қылды қақ жарған әділдігімен, өзіне бағындыра білді.»-деген. Біз осыдан кейін асқар таудай нар тұлғалы хандардың, батырлардың арқасында осы күнге жетіп отырғанымызды ешқашан ұмытпауымыз керек.
Бүгінгі таңда Қазақстан көпұлтты, кең-байтақ жері бар, Жерінің асты-үсті толған байлаққа ие. Осындай алып та, алуан түрлі ұлт-діңн өкілдерінің басын бір шаңырақ астында біріктіріп, оларды келешекке нық сеніммен бастай білген дана да дара тұлға Нұрсұлтандай Елбасы басқарған кең байтақ даламызды бүгін де егемендіктің көк байрағы желбіреп тұр. Еркіндіктің самал желімен тыныстаған қазақ халқы міне бақытты. Сонау ұлы хандардың тізбегін жалғастырып, қазақ елін басқарып отырған Елбасымыздың сарабдал саясатының арқасында күллі әлем Қазақстан деген біртұтас, беріктігі мызғымас қайсар халықтың бар екенін тани түсуде.
Қорыта келгенде айтарым, Біз өшпес, асыл мұрамызбен, тамыры терең тарихымызбен және жарқын болашағымызға деген үмітпен Қазақстанның еңсесін тік ұстауымыз керек. «Мақсат – жетістіктің желкені. Орынды мақсаттар ғана табысқа жетелейді.» - деп, Елбасымыз айтпақшы келер күнге мақсат қою арқылы тек қана алға жылжуымыз қажет. Сонда ғана мәңгілік ел болыпқаларымыз сөзсіз.
Ендігі тілерім, шеті жоқ, шегі жоқ мына дүниенің, жұмыр ғаламшардың бір бұрышынан өзіндік орын алып тұрған Қазақстанның абыройы асқақтай берсін! Қазақ елінің мерейін үстем етер, әлем таң қалар талай-талай жаңалық ашар жалынды жастарымыз көп болсын. Сан ғасырлар ата-бабамызға арман болған Тәуелсіздік тұғыры биік болсын, бір шаңырақ астында топталған жанұядай ләйім татау болайық!
Өгізді өрге салма - қанатың талап деген үзіндіде өрге салынған өгіз адамға ауырлық тудырар. Наданға сөзіңді салма- сағың сынар деген үзіндіде ақын: наданға сөзіңді салсаң надандықтың белгісі ешқашан оны жүзеге асыра алмайды,- деп баяндап кеткен.
Ақынның "Досыңа өтірік айтпа - сенімің кетер" деген себебі, жақын қасыңда қуанышыңмен қуанып, қайғыңмен қайғырып жүрген досыңды сатып, оған өтірік айтатын болсаң, бұл уақытта досыңның саған деген сенімі жоғалады. Ал "Дұшпаныңа сырыңды айтпа - түбіңе жетер" деген жерде дұшпан дұшпан күйі қалады. Адам өзі тыры ешқашан түзелмейді. Ол ертең сенің сырыңды біліп алса, ол ешқашан саған жақсылық ойламайды. Тек түбіңе жетпей қоймайды.
Үзінді:
Жаманның малы үшін жақсының жағасынан алма, өрісің тарылар.
Түсіндірме (комментарий):
Жаманның малы үшін жақсының жағасынан алу бұл өте әдепсіздік. Ешқашан біреудің орнына біреу жапа шекпеу керек деп ойлаймын. Себебі, әркім қолымен жасағанын мойнымен көтеру керек. Осылайша, өрісің тарылар деген себебі, көп адамның алдында абыройыңмен қатар беделің түсуі мүмкін деген ақын.
Үзінді:
Мақтаншақ жігіт жисаң, ұятқа қалдырар.
Түсіндірме (комментарий):
Мақтаншақтық көпке жеткізбейді. Осы себепті, мақтаншақ болмау керек. Мақтанып жүрген адамдарға кеңесім адамдар сізге рахаттана қарайтын шығар, бірақ бұл сауап бола алмайды.
Бір шаңырақ астында
«Біз қазақ деген мал баққан елміз, ешкімге соқтықпай Жай жатқан елміз. Елімізден құт-береке қашпасын деп,Жеріміздің шетін жау ба деп, найзаға үкі таққан елміз,
ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыыздан сөз асырмаған елміз.
Досымызды сақтай білген елміз, дәм-тұзды ақт«Біз қазақ деген мал баққан елміз, ешкімге соқтықпай Жай жатқан елміз. Елімізден құт-береке қашпасын деп,Жеріміздің шетін жау ба деп, найзаға үкі таққан елміз,
ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыыздан сөз асырмаған елміз.
Досымызды сақтай білген елміз, дәм-тұзды ақтай білген елміз.
Асқақтаған жау болса, ордасын таптай білген елміз.»
Қазыбек би.
Дүние жүзінде мыңнан астам халық тұрады. Олардың халық болып қалыптасуының өзіндік тарихи жолдары бар. Ал халық болып қалыптасу – бір ғасырдың ғана емес, бірнеше мыңдаған жылдардың жемісі. Сондай ұзақ қалыптасу кезеңдерін қазақ халқы да бастан кешірді.
ХҮғ. ІІ жартысында тарыдай шашыраған қазақтардың басын бір арнаға тоғыстырған Керей мен Жәнібек бастаған қазақтар Батыс-Жетісудағы Қозыбасы деген жерде қазақ елінің туын желбіретіп, мәңгі мызғымастай іргесін қалады. Міне, содан бергі 550 жыл бойы қазақ халқы басынан талай тауқыметті замандарды басынан кешірді. Бірақ, қандай алапат, ауыр жылдар болса да, ұлан-байтақ өңірін мекендеген халқымыз ұлттық мемлекеттік дәрежеге жеткенше атамекекнін тастап басқа жаққа асып кетпеді. Керісінше, кең байтақ жерімізде еліміздің ұлттық мемлекетін дәуірлетіп, дүние жүзіндегі алдыңғы қатарлы, іргелі ел санатына қосылды. Міне, осындай дәуірлеу, өркендеу, халық болып қалыптасу жолында қазақ халқын бірлікке, жұдырық болып жұмылуға шақырған, қазақ елінің керегесін кеңейтіп, біртұтас егеменді ел болуда аянбай еңбек еткен, есімдері қазақ халқында алтын әріппен жазылған азуы алты қарыс арыстандай айбарлы, әділдігі қара жерді қақ жарар данышпан хандарымыз, жүрегін түк басқан, ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен елін қорғаған батырларымыз, от ауызды, орақ тілді би-шешендеріміз, даңқты тұлғаларымыз қаншама. Мәселен, Керей мен Жәнібекті қазақ хандығының іргесін қалаған бірегей тұлғалар ретінде танысақ, Керейдің ұлы Қасы ханды қазақ хандығының қуаты мен беделін алыс елдерге танытуын «Қасым ханның қасқа жолы» деп аталатын заңдар жинағымен белгілі. Қасым хан тұсында да қазақ хандығының өрлеуін сол кездегі атақты Бабырдың мына сөздерінен аңғарғандаймын. «...жұрттың айтуына қарағанда, қазақ сұлтандары мен хандарының ббір де біреуі бұл халықты дәл Қасым сияқты бағындыра алмаған.» Ал, тарихшы Мұхаммел Хайдар Дулати: «Жошыдан кейін бұл жұртта одан ұлы хан болған емес,» - деген. Бұдан Қасым ханның халық арасындағы беделін және қазақтарды бір шаңырақ астына топтастырудағы еңбегін ұшан-теңіз екенін аңғаруға болады. Қасым ханнан соң көптеген хандар таққа отырып, қазақ елінің керегесінің кеңеюіне, халықаралық қатынасының нығаюына елдің қорғаныс қабілетінің нығаюына, елдің қорғаныс қабілетінің жоғарылатуда өз үлесін қосты. Солардың ішінен тілге тиек етіп отырғаны - Тәуке хан. Ол ішкі талас-тартысты, саяси бытыраңқылықты жою мақсатында және мал-мүлікке, жерге, адамдар арасында туындайтын дау-жанжалдарға байланысты «Жеті жарғы» заңдар жинағы жарыққа шықты. Тарихшы ғалымдар Тәуке хан билік құрған кезеңді қазақ хандығының «алтын ғасыры» деген. Осы орайда атақты орыс ғалымы А.И.Левшиннің осы билеуші туралы пікірінен сабақтай түссем, «ал, оларды өліспей беріспейтін алауыздықтан арылтты... ол өзгелердің бәрін де асқан ақыл-парасатымен, қара қылды қақ жарған әділдігімен, өзіне бағындыра білді.»-деген. Біз осыдан кейін асқар таудай нар тұлғалы хандардың, батырлардың арқасында осы күнге жетіп отырғанымызды ешқашан ұмытпауымыз керек.
Бүгінгі таңда Қазақстан көпұлтты, кең-байтақ жері бар, Жерінің асты-үсті толған байлаққа ие. Осындай алып та, алуан түрлі ұлт-діңн өкілдерінің басын бір шаңырақ астында біріктіріп, оларды келешекке нық сеніммен бастай білген дана да дара тұлға Нұрсұлтандай Елбасы басқарған кең байтақ даламызды бүгін де егемендіктің көк байрағы желбіреп тұр. Еркіндіктің самал желімен тыныстаған қазақ халқы міне бақытты. Сонау ұлы хандардың тізбегін жалғастырып, қазақ елін басқарып отырған Елбасымыздың сарабдал саясатының арқасында күллі әлем Қазақстан деген біртұтас, беріктігі мызғымас қайсар халықтың бар екенін тани түсуде.
Қорыта келгенде айтарым, Біз өшпес, асыл мұрамызбен, тамыры терең тарихымызбен және жарқын болашағымызға деген үмітпен Қазақстанның еңсесін тік ұстауымыз керек. «Мақсат – жетістіктің желкені. Орынды мақсаттар ғана табысқа жетелейді.» - деп, Елбасымыз айтпақшы келер күнге мақсат қою арқылы тек қана алға жылжуымыз қажет. Сонда ғана мәңгілік ел болыпқаларымыз сөзсіз.
Ендігі тілерім, шеті жоқ, шегі жоқ мына дүниенің, жұмыр ғаламшардың бір бұрышынан өзіндік орын алып тұрған Қазақстанның абыройы асқақтай берсін! Қазақ елінің мерейін үстем етер, әлем таң қалар талай-талай жаңалық ашар жалынды жастарымыз көп болсын. Сан ғасырлар ата-бабамызға арман болған Тәуелсіздік тұғыры биік болсын, бір шаңырақ астында топталған жанұядай ләйім татау болайық!
Үзінді:
Өгізді өрге салма - қанатың талар, наданға сөзіңді салма - сағың сыңар.
Түсіндірме (комментарий):
Өгізді өрге салма - қанатың талап деген үзіндіде өрге салынған өгіз адамға ауырлық тудырар. Наданға сөзіңді салма- сағың сынар деген үзіндіде ақын: наданға сөзіңді салсаң надандықтың белгісі ешқашан оны жүзеге асыра алмайды,- деп баяндап кеткен.
Үзінді:
Досыңа өтірік айтпа - сенімің кетер, дұшпаныңа сырыңды айтпа - түбіңе жетер.
Түсіндірме (комментарий):
Ақынның "Досыңа өтірік айтпа - сенімің кетер" деген себебі, жақын қасыңда қуанышыңмен қуанып, қайғыңмен қайғырып жүрген досыңды сатып, оған өтірік айтатын болсаң, бұл уақытта досыңның саған деген сенімі жоғалады. Ал "Дұшпаныңа сырыңды айтпа - түбіңе жетер" деген жерде дұшпан дұшпан күйі қалады. Адам өзі тыры ешқашан түзелмейді. Ол ертең сенің сырыңды біліп алса, ол ешқашан саған жақсылық ойламайды. Тек түбіңе жетпей қоймайды.
Үзінді:
Жаманның малы үшін жақсының жағасынан алма, өрісің тарылар.
Түсіндірме (комментарий):
Жаманның малы үшін жақсының жағасынан алу бұл өте әдепсіздік. Ешқашан біреудің орнына біреу жапа шекпеу керек деп ойлаймын. Себебі, әркім қолымен жасағанын мойнымен көтеру керек. Осылайша, өрісің тарылар деген себебі, көп адамның алдында абыройыңмен қатар беделің түсуі мүмкін деген ақын.
Үзінді:
Мақтаншақ жігіт жисаң, ұятқа қалдырар.
Түсіндірме (комментарий):
Мақтаншақтық көпке жеткізбейді. Осы себепті, мақтаншақ болмау керек. Мақтанып жүрген адамдарға кеңесім адамдар сізге рахаттана қарайтын шығар, бірақ бұл сауап бола алмайды.
Объяснение: