Негізі қазіргі кезде қылмыспен жасөспірімдер айналысып кетіп жатады.Себебі,кедей адамдар мен неге бай адамдар секілді өмір сүрмеймін деп шүкіршілік етпей байлардың үйін тонауға кіріседі.Бірақ байлардың кейбіреулері де істейтін шаруа қалмай көптеген қазақтың қыздарының өмірін құртып жатады.Сонда қатты кедейдердің де,өте байлардың да зияны бар екен.Барлығы ондай емес.Қанша жерден кедей болса да,шүкірміз дейтіндерге риза боламын.Қазір қорқатын заман.Шіркін,бұрыңғы кездерде қандай еді?!Ешнәрседен қорықпайсың,зорлық-зомбылық жоғынан,ұрлықта аз болғасын қылмыскерлер көбейе бермейтін еді.Қазір тіпті үйде есікті кілтемей отыру қорқынышты.Бейтаныс адамдар қац уақытта келіп қалары белгісіз.Бұл уақытша деген ойдамын...Тіпті мынау карантин деген шығып,көптеген жасөспірімдер сабақты түсінуден қалды.Қазір осылай болса да,ұрпақтарымыздың бақытты өмір сүргенін қалаймын.Яғни бұл сынақтардың барлығы тез арада бітуін тілеймін!
Қазақтың ең орныққан, маңызды қағидасының бірі осы – үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсету. Ұрпақтарға ең үлкен тәрбиені де осы бір ауыз сөзбен бойына сіңірген.
Үңілсек, бұл сөзде үлкен философия жатқан сияқты. Өзімізден үлкенді құрметтесек, өзімізден кішіге иіліп ізет көрсетсек, адамзатты сыйлаған, бәрімен жақсы қарым-қатынаста болмаймыз ба? Ал күллі адамзатты сыйласаң, өзің де сыйлы боласың, құрметке бөленесің.
Қазақта отбасының әр мүшесінің өз орны бар. Шектен шығып бара жатқан кісіні «Өз орныңды біл!» деген бір ғана сөзбен тоқтатқан. Балалары ата-әжесін, әке-шешесін құрметтейді, олар айтқан сөзге тоқтайды. Аға-әпкелері іні-қарындастарына қамқор болады, келіндер үлкенге тік қарамай, даусын бәсеңдетіп сөйлейді. Дастархан басында отырғанда да осы қағида сақталады. Үлкендер–төрде, олардың жанын ала бере, оң жағында қыздар, сол жағында ұлдары, одан төменірек балалар, келіндер жайғасады. Төр – құрметті орын. Сондықтан да онда құрметті кісілер отырады.
Бұрынғы уақыттарда ауылдағы, ру ішіндегі не ел арасындағы дау-дамайды да үлкендер шешетін болған. Ақсақалдар отырысында шешілген байламға екі жақ та тоқтаған. Оған қарсы шықпаған. Қазіргі соттың үкімінен де артық бағаланған десек қателеспеспіз.
Кішілер үлкенге құрмет көрсетеді. Ол құрмет өмірдің әр алуан кездерінде әр түрлі формада жүзеге асады. Кішкентайында үлкеннің жолын кеспейді, оларға әрдайым сіз деп сөйлейді, тіл қайтармай, айтқанын бұлжытпай орындайды. «Сен демек қиын емес пе, бұрынғы туған үлкенге?!» деп Шортанбай Қанайұлы қазақтың танымын көрсетеді. Басқа қарсылықтарды былай қойғанда, тек «сен» деп сөйлеудің өзін өте оғаш санаған. Бала кезінен-ақ қонақты күтіп ап, олардың қолына су құйып қызмет жасау үйдің кіші балаларының еншісінде болған. Есесіне үлкендер оларға ризашылығын батасымен, мейіз-өрік, тәттісімен білдіретін болған.
●Неліктен жасөспірімдер қылмысқа барады?!
Негізі қазіргі кезде қылмыспен жасөспірімдер айналысып кетіп жатады.Себебі,кедей адамдар мен неге бай адамдар секілді өмір сүрмеймін деп шүкіршілік етпей байлардың үйін тонауға кіріседі.Бірақ байлардың кейбіреулері де істейтін шаруа қалмай көптеген қазақтың қыздарының өмірін құртып жатады.Сонда қатты кедейдердің де,өте байлардың да зияны бар екен.Барлығы ондай емес.Қанша жерден кедей болса да,шүкірміз дейтіндерге риза боламын.Қазір қорқатын заман.Шіркін,бұрыңғы кездерде қандай еді?!Ешнәрседен қорықпайсың,зорлық-зомбылық жоғынан,ұрлықта аз болғасын қылмыскерлер көбейе бермейтін еді.Қазір тіпті үйде есікті кілтемей отыру қорқынышты.Бейтаныс адамдар қац уақытта келіп қалары белгісіз.Бұл уақытша деген ойдамын...Тіпті мынау карантин деген шығып,көптеген жасөспірімдер сабақты түсінуден қалды.Қазір осылай болса да,ұрпақтарымыздың бақытты өмір сүргенін қалаймын.Яғни бұл сынақтардың барлығы тез арада бітуін тілеймін!
Қазақтың ең орныққан, маңызды қағидасының бірі осы – үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсету. Ұрпақтарға ең үлкен тәрбиені де осы бір ауыз сөзбен бойына сіңірген.
Үңілсек, бұл сөзде үлкен философия жатқан сияқты. Өзімізден үлкенді құрметтесек, өзімізден кішіге иіліп ізет көрсетсек, адамзатты сыйлаған, бәрімен жақсы қарым-қатынаста болмаймыз ба? Ал күллі адамзатты сыйласаң, өзің де сыйлы боласың, құрметке бөленесің.
Қазақта отбасының әр мүшесінің өз орны бар. Шектен шығып бара жатқан кісіні «Өз орныңды біл!» деген бір ғана сөзбен тоқтатқан. Балалары ата-әжесін, әке-шешесін құрметтейді, олар айтқан сөзге тоқтайды. Аға-әпкелері іні-қарындастарына қамқор болады, келіндер үлкенге тік қарамай, даусын бәсеңдетіп сөйлейді. Дастархан басында отырғанда да осы қағида сақталады. Үлкендер–төрде, олардың жанын ала бере, оң жағында қыздар, сол жағында ұлдары, одан төменірек балалар, келіндер жайғасады. Төр – құрметті орын. Сондықтан да онда құрметті кісілер отырады.
Бұрынғы уақыттарда ауылдағы, ру ішіндегі не ел арасындағы дау-дамайды да үлкендер шешетін болған. Ақсақалдар отырысында шешілген байламға екі жақ та тоқтаған. Оған қарсы шықпаған. Қазіргі соттың үкімінен де артық бағаланған десек қателеспеспіз.
Кішілер үлкенге құрмет көрсетеді. Ол құрмет өмірдің әр алуан кездерінде әр түрлі формада жүзеге асады. Кішкентайында үлкеннің жолын кеспейді, оларға әрдайым сіз деп сөйлейді, тіл қайтармай, айтқанын бұлжытпай орындайды. «Сен демек қиын емес пе, бұрынғы туған үлкенге?!» деп Шортанбай Қанайұлы қазақтың танымын көрсетеді. Басқа қарсылықтарды былай қойғанда, тек «сен» деп сөйлеудің өзін өте оғаш санаған. Бала кезінен-ақ қонақты күтіп ап, олардың қолына су құйып қызмет жасау үйдің кіші балаларының еншісінде болған. Есесіне үлкендер оларға ризашылығын батасымен, мейіз-өрік, тәттісімен білдіретін болған.