Я, Алла, құрметіне достың Махмұт, Тілге яр бер, білінсін тұғры мақсұт. Һаруан-Рашид халифа заманында Бағдатта бір жігіт бар аты Масғұт. Шаһардан бір күн Масғұт шықты тысқа, Барды ма кезі келіп бір жұмысқа? Бір ұры бас сап тонап жатқан жерде Кез болды бір бишара шал байғұсқа. Шал байғұс айғайлайды аттан салып, Айырып алған жан жоқ оны барып. Кім де болса, бір ерлік қылайын деп, Масғұт ұшты ұрыға оңдайланып. Масғұтты ұры шапты қылышпенен, Тәуір-ақ жан сақтапты жұмыспенен. Есен-аман шал дағы құтылыпты, Масғұттан жау қашқан соң ұрыспенен. Масғұтқа келді әлгі шал көзін тіктеп, Көрсе, бастан ағып тұр қан дірдектеп. Мұның қарызын мен де өтеп кетейінші Жігіт қой ер көкірек, жау жүрек деп: - Ей, жігіт, не қылсаң да, ер екенсің, Көргейсің ерлігіңнің берекесін. Себеп боп мені ажалдан сен айырдың, Маған қылған қарызыңды алла өтесін! Бай емен, батыр емен, хан емеспін, Атақты артық туған жан емеспін. Себеп болып айырдың мені ажалдан, Жақсылықты білмейтін шал емеспін. Мен - бір шал дүниеде жиһан кезген, Ертең түсте кетемін шаһаріңізден. Ертерек пәлен жерден тосып тұрып, Алып қал бір базарлық, жаным, бізден. Пұл үшін қызықпассың, сен де - бір ер, Сені маған кез кылған пә ардигер. Бір құданың хақы үшін мен тілеймін, Қабыл көр, сертім үшін қолыңды бер! - Ұрыға жібермедім мен намысты, Кім бұлдар мұндай-мұндай қылған істі. Алла хақы деген соң амал да жоқ, Барайын, - деп уәде етіп қол қағысты. Ол жерге ерте тұрып жігіт барды, Шал да душар алдынан бола қалды. Қолынан ұстап алып, ертіп барып, Далада бір бұзылған тамға апарды. Барса, тамда бір гүл тұр солқылдаған, Басында үш жеміс бар былқылдаған: Бірі - ақ, бірі - қызыл, бірі - сары, - Таңдап ал, мен берейін бірін саған. Ағын жесең, ақылың жаннан асар, Сарыны алсаң, дәулетің судай тасар, Егерде қызыл жеміс алып жесең, Ұрғашыда жан болмас сенен қашар. Ол жігіт шал сөзіне құлақ салды, Көзін төмен жіберіп, аз ойланды. Ақ пен сары екеуін алмаймын деп, Қызыл жеміс жеймін деп қолқа салды. - Мен беремін, танбаймын айта тұра, Өкінбесең түбінде жүре-бара. Ақ пен сары екеуін алмағаның Мәнісін айтсаң екен, жаным, сірә. - Мен болсам егер ағын жемек дедім, Ақылды болдым елден бөлек дедім.
Мен ақылды билемен не қылсам да, Ақыл мені билесе керек дедім. Ақылды жан табылмас маған сырлас, Көріне тентек көп надан мойын бұрмас. Әділетсіз, ақылсыз, арсыздарды Көре тұра, көңілде тыныштық тұрмас. Адам дертті болмай ма құса тартып, Тұщы ұйқы ұйықтай алмай түнде жатып. Ептеп бағып, есерге ем таба алмай, Тәтті тамақ жей алман дәмін татып. Сарыны жеп, мен болсам байдың өзі, Аузына тамам жанның болдым сөзі. Пәленшеден бір нәрсе алсақ-ау деп, Тігілер жан біткеннің маған көзі. Жұрт күндер жұрттан артық байлық үшін, Бұлдайды біреу күшін, біреу түсін. Не қылса да, надандар алмақты ойлар, Мал антұрған күйдіріп елдің ішін. Еңбексіз мал дәметпек - қайыршылық, Ақылды ерге ар болар ондай қылық. Оны ойларлық бұл күнде адам бар ма? Пайда ойламай қылады кім татулық? Берсең, қалар оларда несі ардың? Бермесең, сен дағы ит бірге болдың. Не өзің ит, немесе бар елің ит, Дауасыз бір пәлеге міне қалдың. Қызылды жесем, мені әйел сүйер, Арамдыққа жүрмесем, не жан күйер? Ұрғашы да көп жан ғой, досым болса, Деп едім бір пайдасы маған тиер. Еркектің еркек адам болса қасы, Қатын, шеше, қызы жоқ кімнің басы? Хан қаһар, қара кісі қастық қылса, Сонда ұрғашы болмай ма арашашы? Тегінде адам басы сау бола ма? Бойында тексерілмес дау бола ма? Ері ашу айтса, әйелі басу айтып Отырса, бұрынғыдай жау бола ма? Соны ойлап, қызыл жеміс мен таңдадым, Берсеңіз, жемек болып бел байладым. Топа-торсақ бұл сөзді айтқаным жоқ, Басында-ақ ойлап тегін абайладым. Бұл сөзге салып тұрды шал құлағын: - Ендеше тауып айттың, же, шырағым. Ақыл, дәулет әуелден өзіңде екен, Өміріңмен артылсын, жаным, бағың! Бұл шал бөтен шал емес, қыдыр еді, Ебін тауып даруға кезі келді. Сөзіне, ақылына, қылығына Разы болғаннан соң, бата берді. Сол Масғұт қыдыр шалдан бата алыпты, Соңында Шәмсі-жиһан атаныпты. Мағынасы: «бұл дүниенің күні» деген, Жетіліп бізге ғибрат сөз қалыпты. Сол заманда-ақ надандар шырыш бұзған, Жалғанның дәмін бұзып, қауіп қылғызған Ақыл мен мал екеуін асырай алмай, Арашашы іздепті қатын, қыздан. Ендігіге не сұрау бұл жалғанда? Ақыл-ой, ар-намыс жоқ еш адамда. Өлген мола, туған жер жібермейді, Әйтпесе тұрмас едім осы маңда. Сол Масғұт халифаға уәзір бопты, Тарқатыпты алдынан көп пен топты.
Я, Алла, құрметіне достың Махмұт,
Тілге яр бер, білінсін тұғры мақсұт.
Һаруан-Рашид халифа заманында
Бағдатта бір жігіт бар аты Масғұт.
Шаһардан бір күн Масғұт шықты тысқа,
Барды ма кезі келіп бір жұмысқа?
Бір ұры бас сап тонап жатқан жерде
Кез болды бір бишара шал байғұсқа.
Шал байғұс айғайлайды аттан салып,
Айырып алған жан жоқ оны барып.
Кім де болса, бір ерлік қылайын деп,
Масғұт ұшты ұрыға оңдайланып.
Масғұтты ұры шапты қылышпенен,
Тәуір-ақ жан сақтапты жұмыспенен.
Есен-аман шал дағы құтылыпты,
Масғұттан жау қашқан соң ұрыспенен.
Масғұтқа келді әлгі шал көзін тіктеп,
Көрсе, бастан ағып тұр қан дірдектеп.
Мұның қарызын мен де өтеп кетейінші
Жігіт қой ер көкірек, жау жүрек деп:
- Ей, жігіт, не қылсаң да, ер екенсің,
Көргейсің ерлігіңнің берекесін.
Себеп боп мені ажалдан сен айырдың,
Маған қылған қарызыңды алла өтесін!
Бай емен, батыр емен, хан емеспін,
Атақты артық туған жан емеспін.
Себеп болып айырдың мені ажалдан,
Жақсылықты білмейтін шал емеспін.
Мен - бір шал дүниеде жиһан кезген,
Ертең түсте кетемін шаһаріңізден.
Ертерек пәлен жерден тосып тұрып,
Алып қал бір базарлық, жаным, бізден.
Пұл үшін қызықпассың, сен де - бір ер,
Сені маған кез кылған пә
ардигер.
Бір құданың хақы үшін мен тілеймін,
Қабыл көр, сертім үшін қолыңды бер!
- Ұрыға жібермедім мен намысты,
Кім бұлдар мұндай-мұндай қылған істі.
Алла хақы деген соң амал да жоқ,
Барайын, - деп уәде етіп қол қағысты.
Ол жерге ерте тұрып жігіт барды,
Шал да душар алдынан бола қалды.
Қолынан ұстап алып, ертіп барып,
Далада бір бұзылған тамға апарды.
Барса, тамда бір гүл тұр солқылдаған,
Басында үш жеміс бар былқылдаған:
Бірі - ақ, бірі - қызыл, бірі - сары,
- Таңдап ал, мен берейін бірін саған.
Ағын жесең, ақылың жаннан асар,
Сарыны алсаң, дәулетің судай тасар,
Егерде қызыл жеміс алып жесең,
Ұрғашыда жан болмас сенен қашар.
Ол жігіт шал сөзіне құлақ салды,
Көзін төмен жіберіп, аз ойланды.
Ақ пен сары екеуін алмаймын деп,
Қызыл жеміс жеймін деп қолқа салды.
- Мен беремін, танбаймын айта тұра,
Өкінбесең түбінде жүре-бара.
Ақ пен сары екеуін алмағаның
Мәнісін айтсаң екен, жаным, сірә.
- Мен болсам егер ағын жемек дедім,
Ақылды болдым елден бөлек дедім.
Мен ақылды билемен не қылсам да,
Ақыл мені билесе керек дедім.
Ақылды жан табылмас маған сырлас,
Көріне тентек көп надан мойын бұрмас.
Әділетсіз, ақылсыз, арсыздарды
Көре тұра, көңілде тыныштық тұрмас.
Адам дертті болмай ма құса тартып,
Тұщы ұйқы ұйықтай алмай түнде жатып.
Ептеп бағып, есерге ем таба алмай,
Тәтті тамақ жей алман дәмін татып.
Сарыны жеп, мен болсам байдың өзі,
Аузына тамам жанның болдым сөзі.
Пәленшеден бір нәрсе алсақ-ау деп,
Тігілер жан біткеннің маған көзі.
Жұрт күндер жұрттан артық байлық үшін,
Бұлдайды біреу күшін, біреу түсін.
Не қылса да, надандар алмақты ойлар,
Мал антұрған күйдіріп елдің ішін.
Еңбексіз мал дәметпек - қайыршылық,
Ақылды ерге ар болар ондай қылық.
Оны ойларлық бұл күнде адам бар ма?
Пайда ойламай қылады кім татулық?
Берсең, қалар оларда несі ардың?
Бермесең, сен дағы ит бірге болдың.
Не өзің ит, немесе бар елің ит,
Дауасыз бір пәлеге міне қалдың.
Қызылды жесем, мені әйел сүйер,
Арамдыққа жүрмесем, не жан күйер?
Ұрғашы да көп жан ғой, досым болса,
Деп едім бір пайдасы маған тиер.
Еркектің еркек адам болса қасы,
Қатын, шеше, қызы жоқ кімнің басы?
Хан қаһар, қара кісі қастық қылса,
Сонда ұрғашы болмай ма арашашы?
Тегінде адам басы сау бола ма?
Бойында тексерілмес дау бола ма?
Ері ашу айтса, әйелі басу айтып
Отырса, бұрынғыдай жау бола ма?
Соны ойлап, қызыл жеміс мен таңдадым,
Берсеңіз, жемек болып бел байладым.
Топа-торсақ бұл сөзді айтқаным жоқ,
Басында-ақ ойлап тегін абайладым.
Бұл сөзге салып тұрды шал құлағын:
- Ендеше тауып айттың, же, шырағым.
Ақыл, дәулет әуелден өзіңде екен,
Өміріңмен артылсын, жаным, бағың!
Бұл шал бөтен шал емес, қыдыр еді,
Ебін тауып даруға кезі келді.
Сөзіне, ақылына, қылығына
Разы болғаннан соң, бата берді.
Сол Масғұт қыдыр шалдан бата алыпты,
Соңында Шәмсі-жиһан атаныпты.
Мағынасы: «бұл дүниенің күні» деген,
Жетіліп бізге ғибрат сөз қалыпты.
Сол заманда-ақ надандар шырыш бұзған,
Жалғанның дәмін бұзып, қауіп қылғызған
Ақыл мен мал екеуін асырай алмай,
Арашашы іздепті қатын, қыздан.
Ендігіге не сұрау бұл жалғанда?
Ақыл-ой, ар-намыс жоқ еш адамда.
Өлген мола, туған жер жібермейді,
Әйтпесе тұрмас едім осы маңда.
Сол Масғұт халифаға уәзір бопты,
Тарқатыпты алдынан көп пен топты.
Ата – ана туралы мақал – мәтелдер.
Ананың көңілі балада,
Баланың көңілі далада.
* * * * *
Жалғыз баласы атқа шапса,
Атасы ауылда тұрып
Тақымын қысады.
* * * * *
Ана жақсылығын,
Ауырсаң білерсің.
Қайын жақсылығын,
Қырырсаң білерсің.
* * * * *
Баланың өзі болғандай,
Келіннің өзі келгендей.
* * * * *
Ата-ананың қадірін
Балалы болғанда білерсің.
Ағайынның қадірін
Жалалы болғанда білерсің.
* * * * *
Ақ шашты ана:
«Жастығым - балам» дейді.
Ақылды бала:
«Ай-күнім - анам» дейді.
* * * * *
Ана алдында – құрмет,
Ата алдында – қызмет.
* * * * *
Малды баққан өсірер,
Баланы тапқан өсірер.
* * * * *
Бала –
Ананың бауыр еті көз нұры.
* * * * *
Мылқаудың тіліне анасы түсінеді.
* * * * *
Бесіктегі баланың
Күлгенін көрген бір мұрат.
Алдынан түсіп ананың
Жүргенін көрген бір мұрат.
* * * * *
Өз кемеріңнен шыққан баланы
Бал сүтіңмен бағарсың.
Бал сүтіңмен бақпасаң,
Қайтіп көңілін табарсың?!
* * * * *
Мейірімі мол ананың –
Жүрегі жылы, қолы кең.
Кең пейілді атаның
Жүзі жылы, жолы кең.
* * * * *
Ақ жаулығы ананың –
Ақ көрпесі баланың.
* * * * *
Ана алақанының аясы –
Ақы шынардың саясы.
* * * * *
Ананың сүті – бал,
Баланың тілі – бал.
* * * * *
Ана сүтін ақтамағанды
Ешкім мақтамайды.
* * * * *
Әкеден – ақыл,
Анадан – мейір.