Тұрмыс-салт жырлары - қазақ халқының әдет-ғұрып, салт-жораларына байланысты туындаған өлең-жырлар.
Тақырыбы жағынан, қандай мақсатта қолданылуына орай бірнеше топқа жіктеледі: тұрмыс-салт өлеңдері (төрт түлік туралы өлеңдер, наурыз өлеңдер), дінге байланысты салт өлеңдері (жарапазан, арбау, жалбарыну, бақсы сарыны, бәдік), үйлену салт өлеңдері (тойбастар, жар-жар, сыңсу, беташар), мұң-шер өлеңдері (қоштасу, естірту, көңіл айту, жоқтау), өтірік өлеңдер, т.б.
Тұрмыс-салт жырларында көне эпостық шығармаларға негіз болған мұң-шер өлеңдері мен саят жырларынан бастап, халықтың күнделікті тұрмыс-тіршілігіне байланысты, қуаныш пен сүйініш-күйінішті көрсететін лирикалық ән-өлеңдер де, тарихи шағын жырлар да кездеседі. Соның ішінде наурыз жырлары, төрт түлік мал туралы өлеңдер ең көне түр болып саналады. Мұндай жырларда ежелгі адамдардың еңбекөлікәсібі, түрлі тотемдік түсініктері, табиғаттың жұмбақ сырына үңіліп, оған табынудан туындаған ұғым-түсініктері сипатталады. Мысалы, “Қамбар ата”, “Шопан ата”, “Зеңгі баба”, “Ойсыл қара”, “Шекшек ата”, т.б.
Түркі халықтарының тұрмыс-салт жыры тақырып, мазмұн, түр, жанр жағынан ұқсас келеді. Мысалы, нәрестенің дүниеге келуі, үйлену, дүниеден қайту, жаңа жыл салтанаты, еңбек мерекесі, т.б. дәстүрлі салттар түркі халықтарында өлең-жырсыз өтпейді.
Қазақтың тұрмыс-салт жырлары жеке немесе топтасқан түрде белгілі бір әуенмен орындалады. Қазақ зерттеушілері тұрмыс-салт жырлары терминін түрліше қолданған: салт өлеңдері (Ә.Диваев, Б.Кенжебаев), сарындама (А.Байтұрсынов), сыншылдық салт өлеңдері (М.Әуезов), салт өлең-жырлары (С.Сейфуллин), тұрмыс-салтқа байланысты туған шығармалар (М.Ғабдуллин), әдет-ғұрыппен байланысты өлеңдер (Б.Уахатов), т.б. Уахатовтың “Қазақтың халық өлеңдері” (1974) еңбегінде тұрмыс-салт жырларының көне түркілік дәуірден бергі үлгілері мен жиналу, зерттелу жайы жан-жақты қамтылып, өлеңдер жанрлық тұрғыдан 4 түрге жіктелген. Алайда халықтың тұрмысы мен салты үнемі өсу, жаңару үстінде болғандықтан жырларды жіктеу де өзгеріске ұшырап отырады. Ғылымдағы соны көзқарастар нәтижесінде тұрмыс-салт жырлары да жаңаша тұрғыдан саралана бастады
Қазақ тілі-түркі тілінің ішіндегі ең тұнық ерекше таза тіл.Қазақ өзі тілге шешен,мақалдап сөйлейтініде рас,сөз тауып кететін тапқырлығыда,қазақ тілінің ерекше тіл екендігінің айғағы.Махмұт Қашқари:Ең тұнық,тура тіл-парсылармен араласпайтын,басқа елдерге барып келмейтін,жалғыз бір тілді білетін адамдардың тілі,-дегендей қазақ тіліде өзге тілден сөз алмады десек жалған болар.Қазақ тіліне басқа елдің сөздері кірген,бірақ қазақтардың бір ерекшелігі,кірме сөздерді қазақыландырып жіберген.Кірме сөздер қазақ тілімен үндесіп,заңына бағынып,қазақ тілі қорына бірігіп қосылып кеткен.Қазақ тілі-кең байтақ дала тілі.Қазақтың тілі-Түркі тілінің түпкі түрін сақтап қалған тіл,қазақ тілі сонысыменде ерекше.Ежелден қазақтар бар өнерін,мәдениетін,дүние-танымын ұрпақтан ұрпаққа,аталы сөздермен,мақал-мәтелмен,қара өлеңмен,жырлармен ауызша жеткізіп отырған.Қазақтар арасында сөз өнері дамып,жетіліп шешендік өнер пайда болған.Шешендік өнер - сөз өнерінің ең биік шыңы іспетті.Шешендік өнермен қоса жыраулық өнер қоса дамыды.Сөз өнері дамыған сайын сөз қадірін түсінетін,аталы сөзге тоқтайтын ұрпақ тәрбиеленіп шыққан.Қазақ тілінің күшті әрі құдыретті екенін өзге елдің өз тілдеріне қазақ тілінен сөздер алып,өз тілдерін байытып жатқанынан көруге болады.Сөз соңын В.Радловтың:Қазақтың тілі әуездіде әсем,шеберде шешен.Әсіресе сөз сайысына келгенде олардың алғырлығы мен өткірлігі,тауып сөйлейтін тапқырлығы таңқалдырады.Олар мақалдап сөйлейді,жәй сөзінің өзі өлең болып құйылып жатады,- деген пікірімен аяқтаймын.Қазақ болып туылып,қазақ тілінде сөйлейтінімді мақтан тұтамын.
Тақырыбы жағынан, қандай мақсатта қолданылуына орай бірнеше топқа жіктеледі:
тұрмыс-салт өлеңдері (төрт түлік туралы өлеңдер, наурыз өлеңдер),
дінге байланысты салт өлеңдері (жарапазан, арбау, жалбарыну, бақсы сарыны, бәдік),
үйлену салт өлеңдері (тойбастар, жар-жар, сыңсу, беташар),
мұң-шер өлеңдері (қоштасу, естірту, көңіл айту, жоқтау),
өтірік өлеңдер, т.б.
Тұрмыс-салт жырларында көне эпостық шығармаларға негіз болған мұң-шер өлеңдері мен саят жырларынан бастап, халықтың күнделікті тұрмыс-тіршілігіне байланысты, қуаныш пен сүйініш-күйінішті көрсететін лирикалық ән-өлеңдер де, тарихи шағын жырлар да кездеседі. Соның ішінде наурыз жырлары, төрт түлік мал туралы өлеңдер ең көне түр болып саналады. Мұндай жырларда ежелгі адамдардың еңбекөлікәсібі, түрлі тотемдік түсініктері, табиғаттың жұмбақ сырына үңіліп, оған табынудан туындаған ұғым-түсініктері сипатталады. Мысалы, “Қамбар ата”, “Шопан ата”, “Зеңгі баба”, “Ойсыл қара”, “Шекшек ата”, т.б.
Түркі халықтарының тұрмыс-салт жыры тақырып, мазмұн, түр, жанр жағынан ұқсас келеді. Мысалы, нәрестенің дүниеге келуі, үйлену, дүниеден қайту, жаңа жыл салтанаты, еңбек мерекесі, т.б. дәстүрлі салттар түркі халықтарында өлең-жырсыз өтпейді.
Қазақтың тұрмыс-салт жырлары жеке немесе топтасқан түрде белгілі бір әуенмен орындалады. Қазақ зерттеушілері тұрмыс-салт жырлары терминін түрліше қолданған: салт өлеңдері (Ә.Диваев, Б.Кенжебаев), сарындама (А.Байтұрсынов), сыншылдық салт өлеңдері (М.Әуезов), салт өлең-жырлары (С.Сейфуллин), тұрмыс-салтқа байланысты туған шығармалар (М.Ғабдуллин), әдет-ғұрыппен байланысты өлеңдер (Б.Уахатов), т.б. Уахатовтың “Қазақтың халық өлеңдері” (1974) еңбегінде тұрмыс-салт жырларының көне түркілік дәуірден бергі үлгілері мен жиналу, зерттелу жайы жан-жақты қамтылып, өлеңдер жанрлық тұрғыдан 4 түрге жіктелген. Алайда халықтың тұрмысы мен салты үнемі өсу, жаңару үстінде болғандықтан жырларды жіктеу де өзгеріске ұшырап отырады. Ғылымдағы соны көзқарастар нәтижесінде тұрмыс-салт жырлары да жаңаша тұрғыдан саралана бастады
Қазақ тілі-түркі тілінің ішіндегі ең тұнық ерекше таза тіл.Қазақ өзі тілге шешен,мақалдап сөйлейтініде рас,сөз тауып кететін тапқырлығыда,қазақ тілінің ерекше тіл екендігінің айғағы.Махмұт Қашқари:Ең тұнық,тура тіл-парсылармен араласпайтын,басқа елдерге барып келмейтін,жалғыз бір тілді білетін адамдардың тілі,-дегендей қазақ тіліде өзге тілден сөз алмады десек жалған болар.Қазақ тіліне басқа елдің сөздері кірген,бірақ қазақтардың бір ерекшелігі,кірме сөздерді қазақыландырып жіберген.Кірме сөздер қазақ тілімен үндесіп,заңына бағынып,қазақ тілі қорына бірігіп қосылып кеткен.Қазақ тілі-кең байтақ дала тілі.Қазақтың тілі-Түркі тілінің түпкі түрін сақтап қалған тіл,қазақ тілі сонысыменде ерекше.Ежелден қазақтар бар өнерін,мәдениетін,дүние-танымын ұрпақтан ұрпаққа,аталы сөздермен,мақал-мәтелмен,қара өлеңмен,жырлармен ауызша жеткізіп отырған.Қазақтар арасында сөз өнері дамып,жетіліп шешендік өнер пайда болған.Шешендік өнер - сөз өнерінің ең биік шыңы іспетті.Шешендік өнермен қоса жыраулық өнер қоса дамыды.Сөз өнері дамыған сайын сөз қадірін түсінетін,аталы сөзге тоқтайтын ұрпақ тәрбиеленіп шыққан.Қазақ тілінің күшті әрі құдыретті екенін өзге елдің өз тілдеріне қазақ тілінен сөздер алып,өз тілдерін байытып жатқанынан көруге болады.Сөз соңын В.Радловтың:Қазақтың тілі әуездіде әсем,шеберде шешен.Әсіресе сөз сайысына келгенде олардың алғырлығы мен өткірлігі,тауып сөйлейтін тапқырлығы таңқалдырады.Олар мақалдап сөйлейді,жәй сөзінің өзі өлең болып құйылып жатады,- деген пікірімен аяқтаймын.Қазақ болып туылып,қазақ тілінде сөйлейтінімді мақтан тұтамын.