Кенесары-Наурызбай» тарихи дастанының авторы Нысанбай жыраудың өмірі мен шығармашылығы жайында жазылған зерттеу еңбектер жоқтың қасы. Ақынның жоғарыда аталған жыры туралы сөз болғанда есімі айтылады да әкесінің аты көбінесе көрсетіле бермейді.
Нысанбай есімі М.Әуезовтің «Хан Кене» пьесасында да ұшырасады. Суреткер онда Нысанбайды көтеріліс ақыны, дем берушісі, насихатшысы, жорықшы жырау бейнесінде көрсеткен. Сондай-ақ, М.Әуезов «Әдебиет тарихы» зерттеу еңбегінде: «Нысанбай жырында оқушының көз алдында ағып отырған қандай қызулы, жанды шындық бар. Көп қолмен бірге кешегі тарыққан қайғы, мұң арманы бар. Өзі – сол оқиғаның адамы», – деп, шығарманың шындыққа құрылғанын баса көрсеткен. Ұлы жазушы «Нысанбай жырында қырғыз үнемі жазықты болмайды. Қырғызда кінә аз. Соның бәрін бадырайтып айтпаса да, барымтаны олжалауға таласады. Ақын мұны да жасырмай жырлаған»,– деп Нысанбай жырына әділ баға беріп, өзге ақындардан өзгешелігі – сыншылдығында екенін айтады.
Сәбит Мұқанов 1942 жылы жарық көрген «Қазақтың ХVІІІ-ХІХ ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер» кітабында Нысанбайдың «Кенесары- Наурызбай» дастанына тоқталып, тарихи маңызына, көркемдігіне баға беріп: «Поэмада оқушының жан жүйесін босататын, ойын тербететін лирикалы мотивтер көп. Бұл поэмасымен Нысанбай ХІХ ғасырдағы қазақ ақындарының арасында төрден орын алады»,– деген тұжырым жасайды [Жұлдыз; № 6, 1991-163 б.]. Жазушы Нысанбай шығармасын талдап, таразылағанымен, авторының өміріне тоқталмайды, әкесінің атын да көрсетпейді.
Филология ғылымдарының докторы, профессор Әуелбек Қоңыратбаев «Қазақ әдебиетінің тарихы» оқу құралында Нысанбайдың Кенесарының қол астында болғанын айтып, «Кенесары-Наурызбай» жырының шығу тарихына қысқаша ғана тоқталып өтеді [88-89 б.б.]. Кенесары-Наурызбай бастаған көтеріліс Кеңес дәуірінде бұрмаланып көрсетілгені, кейін, тіпті, олардың аттарын атауға тыйым салынғаны белгілі. Осыған орай, Нысанбай есімі де халық жадынан өше бастаған еді. Тек тәуелсіздігімізді алғаннан кейін ғана «Кенесары-Наурызбай» жыры жарыққа шығып, Нысанбай есімі, ақындығы қайта жаңғырды.
Ақынның бұл шығармасы алғаш 1875 жылы Россия географиялық қоғамының «Орынбор бөлімінің еңбектерінің» үшінші томында, 1812 жылы Қазан қаласында Жүсіпбек Шайхыисламұлының құрастыруымен, 1923 жылы Ташкентте Х.Досмұхамедұлының, 1924 жылы Н. Төреқұловтың алғысөзімен кітап болып шықты. 1925 жылы Москвадағы Күншығыс елдерінің ба Жүсіпбек Басығариннің редакциялауымен, «Парасат», «Жұлдыз» журналдарында, 2008 жылы жарық көрген «Батырлар жырының» жетінші томында (11 бет) басылды. Осы басылымдардың тек соңғысында ғана аты-жөні толық жазылып, «Нысанбай жырау Жаманқұлұлы» деп көрсетіледі.
Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің 2009 жылы шыққан көп томдық шығармалар жинағының тоғызыншы томында Кенесары жорығы жайында кеңінен сөз болып, соңында «Кенесары-Наурызбай» жыры беріліпті [184-220 б.б.].
Бұлардың бәрін айтып отырған себебіміз әр басылымда әр түрлі нұсқаларының бар екендігін көрсету. Ал, оларды бір-бірімен салыстырып, қайсысы толық нұсқасы, қайсысы бұрмаланған, дұрысы қайсысы екенін анықтау – әдебиет зерттеушілеріне аманат. Біздіңше, толық өзгертілмей берілгені батырлар жырындағы варианты секілді. Нысанбай Жаманқұлұлы 1822 жылы Қызылорда облысының Жалағаш ауданында туып, сонда 1883 жылы қайтыс болған.
Нәсіл затым сұрасаң,
Ашамайлы Кереймін,- деп өзі айтқандай, руы керей.
«Кенесары-Наурызбай» жырында он жасында қобыз тартып үйренгені, он бір жасында сөз мәнін түсіне бастағаны, он екі жасында жақсының алдын көргені, он үш жасында жақсылардың соңына ергені, он төрт жасында өз елінде жүргені, он бес жасында Кенесары-Наурызбайды іздеп келгені сөз болады. Бұдан біз, Нысанбайдың ерте есейгенін, сөз өнеріне, музыкаға жақын болғанын көреміз. Жақсыларға жанасып, соңына еруі ақылдылығын да аңғартады.
Қызылорда облыстық «Сыр бойы» газетінің 2006 жылғы 29 маусымындағы «Сыр өнері» деп аталатын қосымшасының (№ 15) Жалағаш ауданына арналған нөмерінде аудандық оқушылар үй жанындағы әдеби-өлкетану үйірмесінің мүшесі Гүлнәзім Алтыбаеваның «Нысанбай жырау» мақаласында Нысанбайдың Кенесары, Наурызбай бастаған ұлт-азаттық қозғалысы аяқталған 1847 жылы Нысанбайдың жараланып еліне оралғаны әңгіме болады. Бірақ, туған жылы 1812 деп көрсетіліпті, қате кеткен болуы керек, 1812 емес, 1822 жыл. Өйткені, Нысанбай Жаманқұлұлы Наурызбаймен құрдас. Наурызбай 1822 жылы туған.
Кенесары-Наурызбай» тарихи дастанының авторы Нысанбай жыраудың өмірі мен шығармашылығы жайында жазылған зерттеу еңбектер жоқтың қасы. Ақынның жоғарыда аталған жыры туралы сөз болғанда есімі айтылады да әкесінің аты көбінесе көрсетіле бермейді.
Нысанбай есімі М.Әуезовтің «Хан Кене» пьесасында да ұшырасады. Суреткер онда Нысанбайды көтеріліс ақыны, дем берушісі, насихатшысы, жорықшы жырау бейнесінде көрсеткен. Сондай-ақ, М.Әуезов «Әдебиет тарихы» зерттеу еңбегінде: «Нысанбай жырында оқушының көз алдында ағып отырған қандай қызулы, жанды шындық бар. Көп қолмен бірге кешегі тарыққан қайғы, мұң арманы бар. Өзі – сол оқиғаның адамы», – деп, шығарманың шындыққа құрылғанын баса көрсеткен. Ұлы жазушы «Нысанбай жырында қырғыз үнемі жазықты болмайды. Қырғызда кінә аз. Соның бәрін бадырайтып айтпаса да, барымтаны олжалауға таласады. Ақын мұны да жасырмай жырлаған»,– деп Нысанбай жырына әділ баға беріп, өзге ақындардан өзгешелігі – сыншылдығында екенін айтады.
Сәбит Мұқанов 1942 жылы жарық көрген «Қазақтың ХVІІІ-ХІХ ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер» кітабында Нысанбайдың «Кенесары- Наурызбай» дастанына тоқталып, тарихи маңызына, көркемдігіне баға беріп: «Поэмада оқушының жан жүйесін босататын, ойын тербететін лирикалы мотивтер көп. Бұл поэмасымен Нысанбай ХІХ ғасырдағы қазақ ақындарының арасында төрден орын алады»,– деген тұжырым жасайды [Жұлдыз; № 6, 1991-163 б.]. Жазушы Нысанбай шығармасын талдап, таразылағанымен, авторының өміріне тоқталмайды, әкесінің атын да көрсетпейді.
Филология ғылымдарының докторы, профессор Әуелбек Қоңыратбаев «Қазақ әдебиетінің тарихы» оқу құралында Нысанбайдың Кенесарының қол астында болғанын айтып, «Кенесары-Наурызбай» жырының шығу тарихына қысқаша ғана тоқталып өтеді [88-89 б.б.]. Кенесары-Наурызбай бастаған көтеріліс Кеңес дәуірінде бұрмаланып көрсетілгені, кейін, тіпті, олардың аттарын атауға тыйым салынғаны белгілі. Осыған орай, Нысанбай есімі де халық жадынан өше бастаған еді. Тек тәуелсіздігімізді алғаннан кейін ғана «Кенесары-Наурызбай» жыры жарыққа шығып, Нысанбай есімі, ақындығы қайта жаңғырды.
Ақынның бұл шығармасы алғаш 1875 жылы Россия географиялық қоғамының «Орынбор бөлімінің еңбектерінің» үшінші томында, 1812 жылы Қазан қаласында Жүсіпбек Шайхыисламұлының құрастыруымен, 1923 жылы Ташкентте Х.Досмұхамедұлының, 1924 жылы Н. Төреқұловтың алғысөзімен кітап болып шықты. 1925 жылы Москвадағы Күншығыс елдерінің ба Жүсіпбек Басығариннің редакциялауымен, «Парасат», «Жұлдыз» журналдарында, 2008 жылы жарық көрген «Батырлар жырының» жетінші томында (11 бет) басылды. Осы басылымдардың тек соңғысында ғана аты-жөні толық жазылып, «Нысанбай жырау Жаманқұлұлы» деп көрсетіледі.
Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің 2009 жылы шыққан көп томдық шығармалар жинағының тоғызыншы томында Кенесары жорығы жайында кеңінен сөз болып, соңында «Кенесары-Наурызбай» жыры беріліпті [184-220 б.б.].
Бұлардың бәрін айтып отырған себебіміз әр басылымда әр түрлі нұсқаларының бар екендігін көрсету. Ал, оларды бір-бірімен салыстырып, қайсысы толық нұсқасы, қайсысы бұрмаланған, дұрысы қайсысы екенін анықтау – әдебиет зерттеушілеріне аманат. Біздіңше, толық өзгертілмей берілгені батырлар жырындағы варианты секілді. Нысанбай Жаманқұлұлы 1822 жылы Қызылорда облысының Жалағаш ауданында туып, сонда 1883 жылы қайтыс болған.
Нәсіл затым сұрасаң,
Ашамайлы Кереймін,- деп өзі айтқандай, руы керей.
«Кенесары-Наурызбай» жырында он жасында қобыз тартып үйренгені, он бір жасында сөз мәнін түсіне бастағаны, он екі жасында жақсының алдын көргені, он үш жасында жақсылардың соңына ергені, он төрт жасында өз елінде жүргені, он бес жасында Кенесары-Наурызбайды іздеп келгені сөз болады. Бұдан біз, Нысанбайдың ерте есейгенін, сөз өнеріне, музыкаға жақын болғанын көреміз. Жақсыларға жанасып, соңына еруі ақылдылығын да аңғартады.
Қызылорда облыстық «Сыр бойы» газетінің 2006 жылғы 29 маусымындағы «Сыр өнері» деп аталатын қосымшасының (№ 15) Жалағаш ауданына арналған нөмерінде аудандық оқушылар үй жанындағы әдеби-өлкетану үйірмесінің мүшесі Гүлнәзім Алтыбаеваның «Нысанбай жырау» мақаласында Нысанбайдың Кенесары, Наурызбай бастаған ұлт-азаттық қозғалысы аяқталған 1847 жылы Нысанбайдың жараланып еліне оралғаны әңгіме болады. Бірақ, туған жылы 1812 деп көрсетіліпті, қате кеткен болуы керек, 1812 емес, 1822 жыл. Өйткені, Нысанбай Жаманқұлұлы Наурызбаймен құрдас. Наурызбай 1822 жылы туған.