2) Мәтін арқылы автордың не айтқысы келді? Мәтіннің негізгі ойын тұжырымдап жаз. МӘТІН: 1-тапсырма Мәтінді түсініп оқы.
Мен өзiм түсiнбейтiн сөздi әрқашан көкемнен сұрап аламын. Мұндай сұрақтарыма көкем де ерiнбей жауап бередi. Бiр күнi:
– Көке, Болашақ деген кiм? – деп сұрадым.
– Болашақ – бiздiң туысқанымыз, – дедi ол.
– Туысқан болса, үйiне неге қонақка бармаймыз? Көкем күлдi.
– Барамыз. Ертең түстен кейiн жолдастарынды ертiп кел, мен сендердi Болашақтың ауылына алып барайын, – дедi арқамнан қағып.
Ертесiне балаларды түгел жинап келдім. Оқтай түзу көшемен тауға қарай ызғытып келемiз. Көп ұзамай таудың iшiндегi қалың баққа келдік. Алма, өрiк, түрлi жемiс-жидек тұнып тұр екен.
– Мiне, балалар, Болашақтың ауылына келдiк. Ал, Болашақ осы таудың басында тұрады. Анау тауды бұзып жүрген жұмысшылар Болашақтың үйiне қарай жол салып жатыр. Сол жол бiткенде мен сендердi тура Болашақтың өз үйiне алып барамын. Ал қазір қолдарыңа шелек алыңдар да, жерге түскен алманы терiп, мына жерге үйiңдер. Болашақтың салты бойынша жинап жүрiп алма жеуге болмайды. – дедi.
Қалың ағашқа кiрдiк те кеттiк. Қып-қызыл алмаларды шелекке салғың келмейдi, жеуге және болмайды. Ой, көзiм қызып әрең жүрмiн. Амал жоқ, жинап жатырмыз. Бiр кезде мен шыдамай кеттiм. Жұрттың көзiн ала берiп, қызыл сары алманың бүйiрiнен бiр тiстеп алдым. Мұнымды көкем байқап қалыпты.
– Сен Болашаққа келмей жатып ұрлық iстедiң. Ол ұрлықшы баланы ұнатпайды. Енді осы жерде та тұр, – дедi қабағын түйiп. Мен өз ісіме қатты өкіндім. Сәлден соң көкем балаларды шақырып алды.
– Ендi алманы тойғандарыңша жеңдер. Қалағандарыңша алыңдар, – дегенi. Олар отыра қалып алма жей бастады. Мен тамсанып тұрмын. Біраздан соң көкем маған да рұқсат берді.
Ауылға қайтып келемiз. «Шiркiн, Болашақ қандай ғажап адам! Титтей еңбек iстесең, дүниенiң алмасын жейдi екенсiң. Менiң алма жеп қойғанымды Болашақ ағай естiсе, ұят болатын болды. Болашаққа баратын жол тезiрек бiтсе екен.
Сол Болашақтан жаңағы iстеген әбестiгiм үшiн кешiрiм сұраймын», – деп ойлап келемін.
салем мұрат
салем мағжан
сен барыс туралы білесіңбе ( мағжан)
ия білем (мұрат)
айтып берші (мағжан)
Мәтін бойынша диалог құрастыр.
Барыс-мысық тұқымдас жыртқыш аң.Ол басын мәңгі қар басқан тауларды мекендейді.Оның терісі бағалы. Қимылы жылдам, епті. Жемістігін қуғанда 7-8м биітікке дейін секіреді. Олар ойынпаз, қарға аунап ойнағанды жақсы көреді. Қазақ ежелден барыстың тектілігі, батылдығын пір тұтқан. Қосаяқ-кішкентай кеміргіш аң. Балқаш өңірінде тіршілік етеді. Сирек кездеседі. Ол өсімдік дәнімен, жемісімен, қоңыз, шегірткемен қоректенеді. Қыстай денесіне жинаған майымен қоректеніп, ұйықтап жатады.
(мұрат)
рахмет (мағжан)
Абылай ханның ішкі саясаты
Бүкілхалықтық мойындауға және үш жүздің ханы атағына қарамастан, Абылайдың билігі шексіз билік болған жоқ. Сұлтандардың едәуір бөлігі, әсіресе Барақ сұлтан мен Әбілмәмбет ханның ұрпақтары Абылайды тақты заңсыз иеленді деп санады. Мәселен, Дайыр сұлтан 1781 жылы Орынбор губернаторына Абылай «ханның қадір-қасиетін мүлде әділетсіз иеленгенін, өзінің бала кезінде бауырларымен Түркістанда болғанын, хандықтын барлық әділеттік бойынша өзіне тиесілі» екенін жазды. Наймандардың билеушісі Әбілпейіз, иеліктері Обаған мен Есіл арасында орналасқан Құдайменде сұлтан тәуелсіз еді деуге болады. Түркістан мен Сырдарияның ортаңғы ағысында билікті бөліскен Сәмекенің баласы Есім мен Әбілмәмбетің баласы Болат өздерін хан деп атай берді. Хан билігіне наразы болған кейбір рубасылар оны тіпті әскери күшпен құлатуға да тырысты. Дағдылы құқықпен шектеулі Абылай, Ш.Уалихановтың айтуынша, сұлтандар мен рубасылардың бетімен кетуін ауыздықтауға ұмтылды. Абылайдың зор беделі қазақтарды ханға бағынышта ұстады. Абылай өзгерген сыртқы саяси жағдайда аман қалу үшін Қазақ хандығының саяси жүйесін көбірек орталықтану жағына қарай өзгерту қажет екенін өте жақсы түсінді. Бұған жету үшін хан бірнеше бағытта әрекет жасады.
Біріншіден, Абылай биліктің орталықтандырылуын нығайтуға ұмтылды. ХVІІІ ғасырдың бірінші ширегінде әрбір ру бірлестігі іс жүзінде автономиялы болды және оларды өздерінің билері, рубасылары басқарды. Бұл жүйе жағдайында хан көп жағынан билердің еркіне тәуелді болды және оның жекелеген рулар деңгейінде шешім қабылдауға ықпал етуге үлкен мүмкіндіктері болмады. ХVІІІ ғасырдың 20-30 жылдарында бұл жүйе өзгере бастады, белгілі бір ру әскербасы және саяси көшбасшы етіп шақырған сұлтандардың рөлі арта түсті. Абылай жүздер мен үлкен бірлестіктерді басқаруға дәстүрлі қазақы кісілік рухы негізінде бір орталық буындары элементтерін енгізуге ұмтылды. Ханның көптеген балалары осындай билеушілер рөліне кірісті. 1774 жылы Әділ сұлтан Ұлы жүздің бір бөлігінің билеушісі болып тағайындалды, оған арнап Абылай Талас аңғарына қала салып, оған қарақалпақтарды қоныстандырды. Солтүстік-шығыс Жетісуда оның басқа бір баласы Сүйік, Орталық Қазақстанда Қасым билік етті. Орта жүз бен Ұлы жүздің барлық дерлік жері ханның балалары арсында бөлінді. Тек Кіші жүзде және Орта жүздің батыс бөлігінде Қайып ұрпақтары, Орталық Қазақстанның кейбір аудандарында – Барақтың ұрпақтары, ал Қытаймен шекара өңіріне таяу жерлерде және Сырдарияда Әбілмәмбеттің ұрпақтары – сұлтандар билік етті.
Объяснение: