ДАЮ 20 БЫЛЛОВ ЗА тапсырма. Мәтінді оқып, сұрақтарға жауап беріңіз.
Ауыз әдебиеті – талай ғасырлар жемісі. Халық жыраулары, жыршылары, ертекшілері осы сонау ықылым заманнан рухани асыл қазына ретінде сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп, бүгінгі біздің дәуірімізге жеткізген. Онда халықтың ғасыралр бойы басынан кешірген тарихи оқиғалары, ерлік, батырлық, махаббат туралы ойлары, салт-дәстүрі жырланады.
Халық ауыз әдебиетінің өлең-жыр, ертегі, мақал мәтелдері, лиро-эпостық жырларында қарапайым адамдардың, еңбек адамдарының жасампаз күшіне, ақыл-парасатпен сенген, соларды мадақтаған. Сондықтан, ауыз әдебиетіндегі бұқара өкілдері тек жақсы жағынан ғана суреттеледі, олар тамаша қасиеттері арқылы оқушыны өзіне еліктіре біледі.
Халық ауыз әдебиеті әр салада, әр түрлі жанрда дамыған. Тұрмыс-салт жырларынан бастап, эпостық жырларға дейінгі бай мұра халық ауыз әдебиетінің жанрлық өрісін танытады. Тұрмыс-салт әдебиетінің негізгі түрлері:
•тұрмыс салт жырлары;
•мақал-мәтелдер мен жұмбақтар;
•лиро-эпостық жырлар;
•айтыс өлеңдері;
•тарихи жырлар, шешендік сөздер.
Лиро-эпостық жырлар- ауыз әдебиетінің мол әрі рухани қазынасы. Ғашықтық туралы жырларда тек екі жастың арасындағы махаббат, сүйіспеншілік қана айтылмайды, сонымен бірге халықтың тұрмыс-тіршілігі, әлеуметтік, тұрмыстық жағдайлары, әдет-ғұрпы, өмірге деген көзқарасы да жырланады. Эпостық жырларда халық өз батырларының ерліктері жайында жырласа, сүйіспеншілік, махаббат туралы туралы жырларда арманына жете алмаған екі жастың махаббаты, ішкі сезімдері, қарапайым адамдардың тұрмысы-тіршілігі бейнеленеді. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Айман-Шолпан», және тағы басқа туындылар лиро-эпостық жырларға жатады.
1) Халық ауыз әдебиеті қандай мұра?
2) Халық ауыз әдебиетінің түрлерін атаңыз.
3) Халық ауыз әдебиеті нені жырлайды?
4) Лиро-эпостық жырдың батырлар жырынан айырмашылығы неде?
5) Ғашықтық туралы жырлардың тақырыбы қандай?
6) Ғашықтық туралы жырлардың кейіпкері кімдер?
Жазылым [ ]
1-тапсырма. Төменде берілген бір тақырыпты таңдап, аргументативті эссе жазыңыз. [ ]
Эссе жазуда мына талаптарды ескеріңіз:
• Кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігін анықтап, тезис жазыңыз.
• Негізгі бөлімінде өз көзқарасыңызға мысалдар мен дәлелдер келтіріңіз.
• Қорытынды бөлімінде өз көзқарасыңыздан, ой-пікіріңізден қорытынды шығарыңыз.
• Эссе көлемі – 10 -12 cөйлем.
• Эссе мәтінін құрастыру барысында сан есімдер, етістіктің рай тұлғасын және демеулік шылауларды ұтымды қолданыңыз.
Ұсынылған тақырыптар:
1. Алаштың ардақты азаматтары
2. Ахмет Байтұрсынұлы – ұлт ұстазы
3. Қыз бала қандай болуы керек?
4. Әкеге қарап ұл өсер...
5. Халық ауыз әдебиеті – халықтың асыл мұрасы
6. «Қозы Көрпеш -Баян сұлу» жыры – махаббаттың символы
2 – тапсырма. Мақал-мәтелдерді түсіп қалған сөздермен толықтырыңыз. [ ]
• Атаның баласы , а
• Ер жігіт елі үшін , елі үшін
• Қызға үйден тыю.
• Ерді намыс өлтіреді, қоянды қамыс .
• Қыз - қылығымен , ұл - әдебімен .
Кейбір деректерде оның есімін «Шаһкәрім» деп те көрсетеді.
Туған жері қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданындағы Шыңғыстау бөктерінде 1858 ж. шілденің 11де дүниеге келген. Оның әкесі Құдайберді Құнанбайдың үлкен бәйбішесі Күнкеден туған, Абаймен әкесі бір, шешесі бөлек. Шәкәрім сонда Абайға немере іні болып келеді.
Құдайберді отыз жеті жасында дүниеден өткенде, атасы Құнанбайдың тәрбиесінде болған Шәкәрім жетімдік тауқыметін тарта қоймаған. Өзінің «Мұтылғанның өмірі» атты ғұмырнамалық өлеңінде бес жасында ауыл молдасынан сабақ ала бастағанын жазады. Атасы оның көңіліне қаяу түсірмей, бетінен қақпай, еркелетіп өсіреді: ол жөнінде ақынның өзі: «қажы марқұм мені „жетім“ деп аяп, қысып оқыта алмай, жетімді сылтау етіп, ойыма не келсе, соны істеп ғылымсыз өстім» деп өкіне еске алады. Алайда ақылды бала өсе келе тез ес жиып, жеті жасынан бастап өлең сөзге бейімділігін танытады.
Оның ерекше зеректігін аңғарған Абай Шәкәрімді өз қамқорлығына алады, «молда сабағынан» басқа орысша үйренеді. Былайғы өмірін ғылым білім қуумен қатар, домбыра тарту, гармонда ойнау, ән салу, саятшылық құру, сурет салу, т.б. өнерлерге арнайды. Оның өнеге көрген ортасы Құнанбай ауылының зиялы тобы, ұлы Абайдың тағылымы болды. Ол жас Шәкәрімнің азамат және ақын ретінде қалыптасуына ерекше әсер етеді. Абайдың кеңесімен әр түрлі кітаптар оқуға машықтанған Шәкәрім ақылы кемелденіп, ой өрісі тереңдеп өседі. Ақындық өнерін де таныта бастайды.
Шығармалары
«Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» атты тұңғыш кітабы 1911 ж. жарық көрген. Шәкәрімді философ, тарихшы, ойшыл ретінде де танытатын «Үш анық», «Мұсылсандық шарты» атты туындылары, әлеуметтікағартушылық арнадағы «Жолсыз жаза», «Қалқаман — Мамыр», «Ләйлі — Мәжнүн» т.б. жыр жинақтары мен поэмалары басылып шыққан. Оның сезімді жүрегінен «Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек», «Жастық туралы», «Анадан алғаш туғанымда» сияқты жиырмаға тарта әсем әуезді әндер туған